Foto van Aktie Hoge Nood door Dolle Mina, 1970, Jan Timmer, Collectie IAV-Atria

Wanhopige wiebel je van het ene been op het andere. Je moet én nodig ook! Nu nog een openbaar toilet vinden waar je als vrouw terecht kunt. Dat ga je nooit redden. Plassen buiten de deur is niet vanzelfsprekend in Nederland. Ons land telt ongeveer 500 openbare toiletten die dag en nacht toegankelijk zijn. Daarvan is bovendien het merendeel urinoirs en dus alleen geschikt voor mannen.
[longread – ongeveer 10 minuten -]

In Nederland lopen we hopeloos achter ten opzichte van landen als Spanje, Portugal en Frankrijk. Alleen al in Parijs vind je 750 openbare toiletten en bijna elke Spaanse en Portugese supermarkt heeft een toilet bij de ingang. Niet kunnen plassen in het openbaar is vervelend en beperkt je in je bewegingsvrijheid. Maar naast het persoonlijk ongemak vertellen openbare toiletten nog een ander verhaal. Over van wie de straat is bijvoorbeeld. Of waar we staan als het gaat om gendergelijkheid. Over plasrecht en wildplassen. En hoe het laatste voor een boete kan zorgen, maar ook een vonk was voor actie, bijna vijftig jaar na de Aktie Hoge Nood van Dolle Mina in de jaren 70. Maar daarover later meer. Eerst duiken we wat dieper de geschiedenis én het archief van Atria in om meer te weten te komen over openbare toiletten en met name over openbare toiletten voor vrouwen in Nederland.

Krul voor man die zijn werk op straat heeft

We beginnen in de 19e eeuw – in 1847 om precies te zijn – toen Amsterdam zijn eerste twee openbare toiletten kreeg. Urinoirs, alleen voor mannen en zonder goed doorspoelsysteem. Dat moet hebben gestonken! Misschien wel de reden dat mannen vooral tegen de buitenkant van de twee gebouwtjes plasten. Een nieuw ontwerp van het urinoir maakte dat niet meer mogelijk. De eerste Amsterdamse krul – naar ontwerp van de Dienst der Publieke werken – werd geplaatst in de jaren 70 van de 19e eeuw. Bedoeld ‘voor de man die zijn werk op straat heeft’, aldus de urinoircommissie. Op hoge pootjes en met gaatjes kon je aan de buitenkant makkelijk zien of de krul bezet was. Naast de eenpersoonskrul kwam er ook een tweepersoonskrul. De mogelijkheid om te plassen in het openbaar begon wat te worden, tenminste voor mannen. Want hoewel er in de binnenstad enkele voorzieningen waren voor vrouwen, was dat in geen verhouding tot de urinoirs voor mannen. De hogere kosten en de vrees voor ontuchtige handelingen in afsluitbare toiletten speelden daarbij ook een rol.

Het Groenewegje

Het zou nog 100 jaar duren na het plaatsen van de eerste Amsterdamse krul voordat deze ‘bezet’ zou worden door Dolle Mina om aandacht te vragen voor plasrecht voor vrouwen. In de tussenliggende eeuw lijkt het stil rondom dit onderwerp. Vrouwen hadden meer dan genoeg andere zaken om zich druk over te maken. Tijdens de ‘eerste feministische golf’ (1870-1920) streden vrouwenorganisaties met name voor vrouwenkiesrecht en toegang tot (universitair) onderwijs en betaald werk. Wel opvallend, wanneer in 1918 Suze Groeneweg als eerste vrouw in Nederland verkozen wordt tot Tweede Kamerlid, heeft haar intrede op het Binnenhof nogal wat voeten in de aarde. Het Kamergebouw was, net als het publieke domein, nog volledig afgestemd op mannen. De toiletten dus ook. Speciaal voor Suze Groeneweg werden een eigen toilet en badkamer ingericht. De gang waarin deze kwamen werd ook wel het ‘Groenewegje’ genoemd. Dat leidde vaak tot besmuikte grappen omdat in die tijd een straat met dezelfde naam door de rosse buurt van Den Haag liep.

Plassen op het Valeriusplein nummer 7 en 8

In Amsterdam krijgt Jan Meyer in 1922 de opdracht van de gemeente Amsterdam twee toilethuisjes te ontwerpen, een voor mannen én een voor vrouwen. Deze waren bestemd voor het Valeriusplein, een drukke doorgangsroute in Amsterdam-Zuid. Een openbaar toilet zou verlichting brengen voor mensen op ‘doorreis’ en voor bezoekers die van ver kwamen voor de Valeriuskliniek aan de oostkant van het plein. De kliniek drong dan ook aan op een voorziening. De twee halve toilethuisjes in de Amsterdamse School stijl waren de eerste moderne ondergrondse wc’s van Amsterdam, nummer 7 was voor mannen en nummer 8 voor vrouwen. De huisjes staan er nog steeds en zijn na flink wat graaf- en herstelwerk in hun oorspronkelijke stijl hersteld. Je kunt er zelfs nog naar het toilet, tenminste als je je haar laat doen bij de kapper die er nu zit. Let dan vooral op de originele borden die nog aan weerszijden van de gebouwtjes hangen, ‘mannen’ en ‘vrouwen’ in de kenmerkende Amsterdamse School letters.

Wij eisen openbaar plasrecht

Eind jaren 60 kwam in Nederland een ‘tweede feministische golf’ op gang. Het in 1967 verschenen artikel van Joke Smit Het onbehagen van de vrouw wordt vaak genoemd als beginpunt. In 1968 wordt Man Vrouw Maatschappij (MVM) opgericht, gevolgd in december 1969 door het radicalere Dolle Mina, die veel aandacht trok met haar ludieke acties. Zo waarschuwden Dolle Mina’s op het Amsterdams stadhuis bruiden voor de ‘slavinnenrol’ die hen als huisvrouw te wachten stond, en ze riepen op televisie op tot een kookstaking. Op 24 januari 1970 – 100 jaar na het plaatsen van de eerste Amsterdamse Krul – eiste Dolle Mina plasrecht voor vrouwen met de Aktie Hoge Nood. Amsterdamse krullen werden met roze linten, toiletpapier en spandoeken afgezet. De Dolle Mina’s deelden pamfletten uit en lieten met de actie zien dat de openbare ruimte vooral was ingericht voor mannen. Want waarom waren er wel openbare toiletten voor mannen en niet voor vrouwen? Die werden geacht thuis te plassen of zich bij hoge nood te spoeden naar een horecagelegenheid. Of zoals Dolle Mina Nora Rozenbroek in een pamflet schreef:

Waarom kunnen mannen in alle krullen van de stad hun water kwijt? Waarom kunnen vrouwen dat niet? Hebben vrouwen dat niet nodig? Of moeten vrouwen ‘het’ maar in een kroeg doen. (ze mogen er niet eens alleen in) Of moeten vrouwen bij V&D drie trappen opklimmen? Dan in de rij staan en nog een dubbeltje betalen ook. Of “hoeven” vrouwen helemaal niet in de stad? Zitten vrouwen toch thuis opgesloten en is de stad alleen voor de mannen?
(Bron: Historiek)

Daar zit je dan

In het archief van Atria vind je 13 foto’s van de Aktie Hoge Nood. Bij het zien daarvan begrijp je waarom de actie veel aandacht kreeg van voorbijgangers en in de pers. Een tekening die op een Amsterdamse krul is geplakt laat een zittende vrouw zien in een openbaar mannentoilet. Haar blote billen piepen onder de rand en daarnaast staat de tekst ‘Daar zit je dan’. Toch was de krul niet alleen voor mannen bedoeld volgens de Amsterdamse ambtenaar en lid van de urinoircommissie I.B. Visser. In een interview met Vrij Nederland-journalis Igor Cornelissen zei hij over de Dolle Mina-actie:

‘Het is voor vrouwen natuurlijk een kwestie van training: ze moeten niet gaan hurken, want dan zie je de billen’.

Op de vraag van Cornelissen of vrouwen op de bon gingen wanneer ze bij gebrek aan een openbaar toilet wildplasten reageerde hij: ‘Het verbaliseren in zo’n geval komt voor zover ik weet maar heel sporadisch voor. Wanneer ikzelf in zo’n situatie zou zijn en een agent zou naar me toekomen, zou ik zeggen: ‘Ik heb moeten kiezen tussen in m’n broek of buiten m’n broek.’ Ik denk dat de politie op dat punt heel tolerant is.’

De Aktie Hoge Nood inspireerde ook schrijver Salomon Cohen. In een gedicht – dat je kunt vinden in het archief van Dolle Mina – schrijft hij deze strofe:

mannen mogen gratis plassen
in zo’n prachtig steen gebouw
maar de vrouw moet geld verbrassen
die zit altijd in het nauw

Verstopt toilet doorn in oog

Ook buiten de hoofdstad dringt Dolle Mina met haar plasrecht-actie door. In oktober 1971 staat in de Leeuwarder Courant een stukje over een goed bewaard geheim in Haren: een openbaar toilet ‘verstopt in het sousterrain van de openbare bibliotheek’. Het personeel verklaart er nog nooit iemand te hebben zien binnengaan. Niet zo gek, omdat er geen enkele aanwijzing voor de voorziening is. Het toilet is bovendien alleen voor heren. ‘Met Harense vrouwen die in hoge nood verkeren is geen rekening gehouden. Voor hen voorziet deze fraai betegelde en van een wastafel voorziene ruimte in geen enkele behoefte. Hier ligt voor de Harense Dolle Mina’s nog een dankbare taak.’ (Leeuwarder Courant, 23-10-1971)

Plassen Franse stijl

Ondanks de aandacht die ‘Aktie Hoge Nood’ krijgt, komt er weinig beweging in de voorzieningen voor vrouwen. Wel verdwijnen in de jaren daarna steeds meer plaskrullen, omdat de urinoircommissie vindt dat er inmiddels teveel zijn in de binnenstad van Amsterdam. Als in de jaren 80 in Parijs de Sanisette voor zowel mannen als vrouwen wordt geplaatst, is de commissie enthousiast. Plassen voor één franc met op de achtergrond een muziekje én een zelfreinigende pot. Hoewel de gemeente in onderhandeling gaat met de leverancier, komen de toiletten er uiteindelijk niet. Te kostbaar.

Plasvrijheid met de plastuit

Tegen het einde van de 20e eeuw geeft Simone Zijp een nieuwe impuls aan de ‘plasvrijheid’ van vrouwen in het openbaar. Zij ontwikkelt in 1998 de plastuit, die ook nu nog wordt verkocht onder de naam P-Mate. In eerste instantie was de plastuit van gips of rubber en pas vanaf 2000 werd de definitieve kartonnen tuit op de markt gebracht. Zijp vouwde de plastuiten met de hand, daarbij geholpen door vrienden en familie. De kartonnen plastuit vindt gretig aftrek. Trouw plaatst in augustus 2000 een artikel met de kop Plastuit is uitverkocht. Hierin vertelt Zijp dat het product in goede aarde valt bij vrouwelijke bezoekers van het muziekfestival Torhout Werchter (waar ze de plastuit ook in België introduceert), maar dat ze naast ‘jonge popmuziekliefhebbers’ de plastuit ook op internet verkoopt aan dames op leeftijd: ’Die blijken ,,de schaamte voorbij”. Het gaat dan veelal om vrouwen die lid zijn van een wandel- of fietsclub die regelmatig moeten plassen als er geen toilet in de buurt is. Of vrouwen die onderweg geen zin hebben in de vieze wc’s langs de snelweg.’

Damesurinoir zonder feministisch motief

Bijna tegelijk met de plastuit wordt een urinoir voor vrouwen op de markt gebracht (1999) onder de naam Lady P. Industrieel ontwerper Marian Loth had het model als afstudeerproject aan de TU Delft een jaar eerder ontworpen met bijbehorende scheidingswand. Het idee hiervoor kreeg ze tijdens een bezoek aan het North Sea Jazz Festival. De vriendin waarmee Loth was, maakte – uit wanhoop over de lange rij voor het vrouwentoilet – gebruik van het mannenurinoir. Dat ging verbazingwekkend goed, vertelt Loth in een interview op Delta, het journalistieke platform van TU Delft, dus waarom was er voor vrouwen geen urinoir? Ze verdiept zich in ‘de psychische en sociale problemen bij het urinoirgebruik’ met een enquete onder 47 vrouwen en maakt sanitairfabrikant Sphinx enthousiast voor haar afstudeerproject. Omdat de meeste vrouwen ‘hangen’ boven de wc is dat – samen met een zestal criteria rondom hygiëne en acceptatie – de uitgangspositie voor haar ontwerp. Loth verklaart:

‘Vrouwen willen de bril niet aanraken, dat zit er gewoon diep in. Als voorzorgsmaatregel hangen ze er dan boven’.

Maar ook de vorm vind ze belangrijk. Loth wil niet dat het lijkt op een mannenurinoir omdat volgens haar veel vrouwen daar negatieve associaties mee hebben. Het resulteert uiteindelijk in een smal en sierlijk model dat aan productiekosten ongeveer gelijk is aan een mannenurinoir. Met de investering kan Sphinx zich volgens Loth profileren bij een belangrijke doelgroep: vrouwen. Op de vraag of het damesurinoir ook een speerpunt wordt van de vrouwenbeweging, vertelt Loth dat feministische motieven echt geen rol hebben gespeeld bij dit project. En hoewel ze wel altijd wat voor de positie van vrouwen heeft willen doen, lag hier gewoon een probleem dat ze wilde oplossen.

In hokjes

Het damesurinoir komt uiteindelijk op een aantal plekken in Nederland terecht, waaronder Schiphol, een discotheek in Amsterdam en op de faculteit waar Loth afstudeerde. Maar de lady P. werd geen succes. ‘Mensen begrepen toch niet goed wat ze er mee moesten. Daarbij komt dat mijn idee niet goed is uitgevoerd. Ik wilde de urinoirs van elkaar scheiden met schuine schotten, om wat privacy te creëren. Maar de afnemers zijn verder gegaan dan dat en stopten de lady p’s in hokjes. Een deel van het voordeel verdwijnt dan’, aldus Loth, wanneer ze in 2015 terugblikt op het avontuur. De Industrieel Ontwerper houdt zich nog altijd bezig met openbare toiletten en hoe ze de hygiëne en aantrekkelijkheid voor iedereen kan verbeteren, met name in treinen. En daarmee komen we toch weer terecht bij Dolle Mina.

Nog altijd geen plasrecht

Precies 43 jaar na Aktie Hoge Nood vraagt Dolle Mina opnieuw aandacht voor plasrecht. In een toiletloze sprinter van Amsterdam naar Almere installeren ze een zelfgemaakt toilethokje van meegebrachte spandoeken en een po om hun behoefte te doen én om opnieuw hun standpunt te maken. Dunya Verwey en Claudette van Trikt, Dolle Mina’s van het eerste uur, zijn erbij. ‘Waar wij ons erg kwaad over maken is dat er nog altijd geen plasrecht bestaat’, aldus Dunya voor de camera van AT5.

Actie #zeikwijf

Wanneer Geerte Piening in de nacht van 22 mei 2015 haar volle blaas leegt in een steeg bij het Leidseplein in Amsterdam heeft ze nog geen idee dat ze daarmee de plasstrijd weer op de agenda zal zetten. Ze krijgt een wildplasboete en vecht deze aan, omdat ze naar eigen zeggen niet voor de lol in een steegje ging plassen maar omdat nergens een openbaar toilet in de buurt was. Twee jaar later pas komt de zaak voor, en moet Piening, die haar eigen verdediging voert, uiteindelijk toch een boete van 90 euro betalen. De kantonrechter adviseert Piening om voortaan haar behoefte desnoods op een urinoir te doen.

Onmogelijk, volgens Cathelijne Hornstra, die als reactie op Facebook de actie ‘Urinoirplassen voor vrouwen’ plaatst. Ze roept vrouwen op om op zaterdag 23 september 2017 bij een urinoir in hun woonplaats een foto te maken en te delen met de hashtag zeikwijf om te laten zien dat het onmogelijk is als vrouw op een urinoir te plassen. ‘Plassen in een mannenurinoir is niet schoon, niet netjes, onveilig en onwaardig’, aldus de initiatiefnemer. Duizenden vrouwen zijn het met haar eens en reageren op haar actie op Facebook en ondertekenen de petitie. Geerte Piening heeft het inmiddels druk met de media te woord staan en in Amsterdam neemt op 19 december 2018 de gemeenteraad het initiatiefvoorstel ‘Baas over eigen blaas’ aan. Hierin wordt het college gevraagd om uit te gaan van de norm dat er binnen 500 meter een openbaar of opengesteld toilet is in het stadscentrum en in drukke voetgangersgebieden. Klinkt goed, in theorie. Maar wat levert het op in de praktijk? We springen een paar jaar vooruit in de tijd.

Van wie is de straat?

In 2021 interviewt Atria voor haar serie De Lessen van Dolle Mina jongeren op straat over de Aktie Hoge Nood. Hun uitspraken klinken als echo’s uit de vorige eeuw: ‘als vrouw in de stad kun je eigenlijk niet naar de wc’, ‘ik houd het dan maar op’, ’want ik heb geen keus’ en ‘de plaskrul is echt bedoeld voor mannen, want als vrouw is het bijna onmogelijk om er gebruik van te kunnen
maken’.

Is er dan zo weinig veranderd?

De oprichting van De Toiletalliantie in 2018 lijkt een antwoord op die vraag te zijn. De alliantie is een initiatief van de Maag Lever Darm Stichting en een samenwerkingsverband van ruim 20 maatschappelijke organisaties die zich inzet voor meer openbare en opengestelde toegankelijke toiletten. Hun missie: ‘in 2025 is het aantal Nederlanders dat soms tot regelmatig thuisblijft vanwege het gebrek aan toiletten gehalveerd (…) omdat er voldoende toiletten zijn. De toiletalliantie strijdt met #iederewctelt naar een inclusief en toegankelijk Nederland’. Met de HogeNood-app biedt de alliantie een praktische oplossing door zoveel mogelijk openbare of semi-openbare toiletten te registreren in Nederland. In de app kun je door heel Nederland zoeken en toiletten onder andere filteren op man of vrouw en of het toilet gratis is. Zouden de Dolle Mina’s deze app een uitkomst vinden of zouden ze eerst eens gaan tellen hoeveel vrouwentoiletten inmiddels zijn geregistreerd?

Openbare toiletten, van praktisch probleem tot persoonlijk probleem tot maatschappelijk probleem. Er valt in ieder geval veel over te vertellen, te ontdekken en te discussiëren.
Update 16 april 2024: Na jaren van discussie komen er nieuwe openbare toiletten in Amsterdam

Geschreven door: Jasperina Roozendaal-Timman (Studio Lampje)

Bronnen en verder lezen

• Wij – vrouwen van Nederland – eisen openbaar plasrecht!, Historiek
• De strijd voor vrouwenurinoirs is al bijna een halve eeuw oud,Trouw, 22-09-2017
• IO-studente ontwerpt urinoir voor vrouwen, Delta
• Leuk bedacht, Delta
• Dolle Mina’s plassen in toiletloze sprinter, AT5
• Public toilets and gender (2 essays)
• How public restrooms shape the gender order
• The installation and maintenance of toilet facilities in places of employment