‘Mjoeziekuls’ zoals Annie M.G. Schmidt musicals spottend noemde. Kul met muziek. Ze zou er, zoals ze zelf zei, een hekel aan hebben gehad. Toch legde ze samen met haar ‘muzikale verloofde’ Harry Bannink de grondvesten voor het bestaan van de typische Nederlandse musical. Tussen 1964 en 1985 schreven ze samen maar liefst 7 Nederlandstalige musicals – een unicum in die tijd – en hun invloed binnen dit genre is tot op de dag van vandaag zichtbaar. Over deze ‘mjoeziekuls’ en het bijzondere duo op de achtergrond, maakte het Allard Pierson een tentoonstelling. Leuk detail: een aantal objecten uit de collectie van Atria, waaronder buttons, foto’s en affiches, worden hierin tentoongesteld.

Zeur niet – de musicals van Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink is van 8 april tot en met 30 oktober 2022 te zien in Amsterdam.

Bij menig Nederlander roept de naam Annie M.G. Schmidt fijne jeugdherinneringen op. Voor het slapen voorgelezen worden uit Jip en Janneke, Pluk van de Petteflet of met de hele familie op de bank meezingen met Ja zuster, Nee zuster. Schmidts werken maken onomstotelijk deel uit van het collectief geheugen van Nederland en zijn zelfs opgenomen in de Canon. En niet onterecht. Generaties zijn met haar oeuvre opgegroeid en doen dit nog steeds. Wie werd voorgelezen leest misschien tegenwoordig zelf voor of kijkt met zijn of haar eigen gezin naar een verfilming of andere bewerking. Er is immers keuze genoeg. Maar Annie schreef meer dan alleen kinderboeken en -versjes. Véél meer. En dus ook 7 ‘mjoeziekuls.’

Dit deed ze in een tijd waarin het genre in Nederland nog maar matig populair was. Musicals kwamen zo rond de jaren ’50 overwaaien uit de Verenigde Staten. Broadway beleefde rond deze periode gouden jaren met musicals als Porgy and Bess, My Fair Lady en Fiddler on the Roof. Deze musicals werden kant-en-klaar geïmporteerd en vervolgens naar het Nederlands vertaald. Dit zorgde er echter voor dat het Nederlandse publiek zich minder goed kon identificeren met de personages en de situaties. Veel zalen bleven leeg en écht lekker van de grond kwam het genre hierdoor niet. Maar alles zou veranderen na één telefoongesprek.

‘Ik vertaal niets’

In 1963 werd Schmidt opgebeld door producent John de Crane. Of ze misschien een Franse musical wilde vertalen voor hem. Beledigd zou ze hebben geantwoord dat zolang ze zelf nog ideeën had, ze niks ging vertalen en hing boos op. Even later belde De Crane opnieuw. Of ze dan maar samen met Harry Bannink een eigen musical wilde schrijven. Uiteraard een goed verhaal, maar of het precies zó is gegaan valt te betwijfelen. Wél staat vast dat enkele jaren later de eerste professionele en originele Nederlandse musical in de theaters zou verschijnen. Heerlijk duurt het langst, over de huwelijksperikelen van een echtpaar, zou met 534 voorstelling een groot succes gaan worden.

Niet zomaar een ‘mjoeziekul’

Na hun debuut zou het duo nog 6 musicals samen schrijven: En nu naar bed, Wat een planeet, Foxtrot, Madam, De dader heeft het gedaan en Ping Ping. Niet allemaal even succesvol, maar wel altijd volgens hun vaste recept. Nederlandse herkenbaarheid, mooie muziek en Broadway-achtige aspecten. Grote sociale en maatschappelijk thema’s werden niet geschuwd maar juist aangesneden en waar nodig onderworpen aan felle kritiek. Homoseksualiteit, milieuvervuiling, oorlog, religie en abortus passeerden allemaal de revue op het toneel. Normen, fatsoen en de gebaande paden werden niet al te serieus genomen en conventies waren er om tegenaan te schoppen. Maar altijd verpakt in een komisch jasje doorspekt van nuchterheid en enige satire. Het lied Zeur Niet uit Heerlijk duurt het langst, en tevens de naam van de tentoonstelling, vat dit perfect samen:

‘Trap om je heen
wees nooit een dame
en gooi het theeservies door de ramen
maar zeur niet, zeur niet, zeur niet.’

Annie M.G. Schmidt, de feminist?

Een terugkerend thema in de musicals was de kwestie rondom de sociale positie van vrouwen. Toch had Schmidt met het feminisme een haat-liefde verhouding. Zo stelde ze zelf in 1985 in Vrij Nederland:

‘Ik ben geen feministe, laat staan een radicaal feministe, hoewel ik er niet aan moet denken dat het feminisme niet bestaan zou hebben, want dan zou de wereld er heel treurig uitzien.’

In de jaren ’50 en ’60 was Schmidt columnist voor de vrouwenpagina van Het Parool. In haar artikelen nam ze het vaak op voor vrouwen die méér wilden dan enkel de zorg voor het huishouden en hun kroost. Ook schreef ze ooit dat ze niet begreep waarom de vrouw  nooit haar eigen kamer kreeg.

‘…zij kan nooit zeggen: “kom, ik ga eens naar m’n kamer”, want ze heeft er geen. Het zou beter zijn als ze er wel een had. Een kamer waarin ze zichzelf kan zijn en niet huisvrouw, moeder en echtgenote van Piet, maar zichzelf.’

In haar dichtbundel En wat dan nog? (1950) waarin ze over verschillende types vrouwen schreef, dichtte ze:

‘Je moeder dicht, ze heeft geen tijd, totaal niet. Als je vader thuiskomt gaat het helemaal niet. Je moeder zou een Shakespeare kunnen zijn. Zo is het niet. Dat komt door jouw gedrein.’

Maar echt radicaal in de vrouwenbeweging werd ze nooit. Ze bleef medelijden voelen met de andere kant, met de man, die elke dag weer braaf op zijn fietsje naar zijn werk reed. Daar had híj vervolgens niets meer te vertellen. Hij gunde zijn vrouw heus wel een verzetje, maar wat?

Voor Annie was het allemaal simpeler. Man of vrouw: wie het goed bedoelde en eerlijk was, kon rekenen op haar medeleven en begrip. Cisca Dresselhuys stelde hierover in Opzij:

‘Zo kon ze tekeergaan tegen mannen die hun vrouw als een domme huissloof behandelden, maar ook tegen vrouwen die hun mannen alleen maar beschouwden als de leveranciers van een bontjas en een manicure-set.’

Madam

Hoewel Schmidt zichzelf misschien geen feminist noemde, schreef ze wel over de ondergeschikte positie van vrouwen in een periode waarin dit niet vanzelfsprekend was. Ook in haar musicals kwam dit vaak terug. Een voorbeeld hiervan is de musical Madam uit 1981.

Madam gaat over de eigenaresse van een chique bordeel. Het bordeel is gevestigd naast een kraakpand waar een groep feministen een Blijf-van-mijn-lijf-huis begint. Dit gaat mis en er ontstaan allerlei (komische) meningsverschillen en ruzies tussen de twee vrouwengroepen.

Schmidt kreeg echter veel kritiek op de voorstelling. De musical zou te stereotyperend zijn geweest. Zo droegen de feministen tuinbroeken en werden zij als mannenhaters neergezet. De prostituees waren daarentegen mooi en grappig en hadden een fijn leven met elkaar in het bordeel. Het Warm Lesbies Front zette na het zien van de musical een protestactie op. Voorafgaand aan de voorstellingen deelden zij in de theaters, door heel het land, pamfletten aan bezoekers uit. Hierop stond een cynische tekst.

Maar volgens Sanne Thierens, gastcurator van de tentoonstelling en gepromoveerd op Schmidts musicals, gebruikte Schmidt deze karikaturen juist om kritiek te geven op het patriarchaat en prostitutie. Dit deed ze echter niet via de meest logische weg, via het feminisme en de vrouwenbeweging zelf, maar via de prostituees. Ze liet hen namelijk grappen maken over hun vak en hun klanten en deelde op die manier een sneer uit naar de toenmalige man-vrouw verhouding in de samenleving. Misschien – inderdaad – op een ietwat ongebruikelijke manier waardoor ze tegen het zere been van veel feministen schopte. Toch moet Annie M.G.Schmidt zeker herinnerd worden als iemand die zich hard heeft gemaakt voor de vrouwenzaak. Al dan niet op haar eigenzinnige en eigenwijze manier.

De kritiek van het Warm Lesbies Front ging Schmidt overigens niet in de koude kleren zitten. Ze besloot het einde van Madam te herschrijven. In het aangepaste einde komen de feministen het podium op, iets dat voorheen enkel de prostituees deden, om nog eenmaal de ruimte te krijgen voor hun verhaal. Want Schmidt was het misschien niet eens met het (volgens haarzelf) soms radicale karakter van de vrouwenbeweging, hun boodschap steunde ze des te meer.

Zeur niet – de musicals van Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink is van 8 april tot en met 30 oktober 2022 te zien in het Allard Pierson in Amsterdam. Bezoekinfo

In de collectie van Atria over Annie M.G. Schmidt

• M.G. Schmidt, een feministe tegen wil en dank : de ingewikkelde haat-liefdeverhouding van deze schrijfster met de vrouwenbeweging
• Annie M.G. Schmidt
• De Annie in ons hoofd
• Annie Schmidt. Allergisch voor draaierij
• Annie M.G. Schmidt en wat niet mag van de buren
• De echte Annie
• Liefs van Annie. De mooiste brieven van Annie M.G. Schmidt
• Kijk, Annie M.G. Schmidt. De schrijfster in beeld

In de collectie van Atria van Annie M.G. Schmidt zelf:

• Impressies van een simpele ziel
• De vrouw zus, de man zo
• In Holland staat mijn huis
• Abeltje
• Er valt een traan op de tompoes
• Heerlijk duurt het langst
• Foxtrot
• De spin Sebastiaan
• Huishoudpoëzie

Foto bovenaan: portret van Annie M.G. Schmidt, Rob Bogaerts / Anefo, CC0, via Wikimedia Commons

Cleo Bouwman, masterstudent Cultuurgeschiedenis van modern Europa, stagiair Collecties

Atria’s bibliotheek en archief in hartje Amsterdam herbergen één van de grootste collecties over vrouwen, gender en diversiteit wereldwijd. De rubriek In het nieuws reageert op actuele thema’s en ontwikkelingen vanuit relevante documentatie en publicaties binnen de collectie.