Foto: entree van Vrouwencafé Saarein, jaren 80. Uit album Karen Vernenes, Collectie IAV-Atria.  

Eind jaren 60 maakt vrouwenemancipatie haar spreekwoordelijke ‘doorstart’ in de vorm van een ‘tweede feministische golf’. Binnen het feminisme ontstaat begin jaren 70 een beweging van vrouwen die de strijd aangaat met het patriarchaat. De noodzaak voor vrouwen om samen te komen maakt dat het één na het andere vrouwencafé de deuren opent. ‘Banaan, banaan, ik kan het niet meer aan, ik kom net bij Saarein vandaan’.  

Mannen niet welkom in het vrouwencafé

Het vrouwencafé is een ontmoetingsplek waar vrouwen zich veilig kunnen voelen. In eerste instantie openen de eerste vrouwencafés de deuren voor zowel vrouwen als mannen. Maar al snel wordt duidelijk dat de vrouwen de aanwezigheid van mannen onprettig en zelfs bedreigend vinden, dus wordt hen voortaan de toegang actief geweigerd.  

Andersom wordt het vrouwencafé zelf ook vaak als intimiderend gezien. In parallel met hoe er destijds over emancipatie wordt gedacht wordt het afgedaan als onnodig. Er is zelfs argwaan over mogelijke ‘complotten’ die achter de gesloten deuren van de kroegen worden gesmeed. In die beginjaren komen er dan ook regelmatig tóch mannen naar binnen, meestal met als doel de aanwezige vrouwen te versieren. Maar er zijn ook incidenten waarbij mannen de gasten of het personeel toeschreeuwen, opbellen of aan het schrikken maken, waardoor zij ironisch genoeg zèlf de relevantie voor een veilige plek bewijzen. 

De weerstand uit de buitenwereld stopt de vrouwen niet; humor en ironie zijn het devies. Dat zie je terug in de namen van de verschillende vrouwencafés, soms met weinig subtiele dubbelzinnigheid over de functie van het café. In Utrecht opent in 1975 het eerste vrouwencafé van Nederland: de Heksenketel. Al snel kun je ook wat drinken in de Feeks, Madame Mik-Mak of het Joffertje. En anders vind je een koude klets of goed gesprek bij Dikke Trui in Groningen, Paraplu in Amstelveen of Kantje Boord in Haarlem.

Reclame voor het vrouwencafé Praethuys aan de Vrouwenkerkkoorstraat 9 te Leiden, 1974, Collectie IAV-Atria

Hoe-plak-ik-zelf-mijn-fietsband

Naast een plek om elkaar veilig te ontmoeten willen de vrouwencafés ook een plek zijn waar men kan samenkomen en met elkaar kan praten over feministische thema’s. In de beginjaren hebben de avonden vooral betrekking op vormingswerk, het educatief delen van kennis en vaardigheden en het vinden van herkenning in de verschillende aspecten van het vrouw-zijn. Bijvoorbeeld in praatgroepen.   

Maar de avonden worden al gauw inhoudelijker, specifieker. Eind jaren 70, begin jaren 80 nodigen de cafés sprekers uit die vertellen over geld verdienen en economische zelfstandigheid, die assertiviteitstrainingen geven of ze organiseren heel praktische hoe-plak-ik-zelf-mijn-fietsband workshops.  

Nu er een fysieke plek is waar vrouwen elkaar ongestoord kunnen treffen, kunnen zij met elkaar hun individuele behoeften ontdekken. In tegenstelling tot de straat opgaan en actievoeren voor grotere algemene belangen, kunnen de vrouwen hier hun eigen kennis en netwerk versterken. De vrouwencafés worden het kloppend hart van empowerment, discussie en sociale verandering. En het werkt: verschillende belangrijke maatschappelijke initiatieven komen voort uit inzichten die zijn ontstaan in vrouwencafés. Bijvoorbeeld de opvanghuizen voor mishandelde vrouwen (de Blijf van mijn Lijf-huizen) en verschillende hulpdiensten zoals die voor slachtoffers van seksueel geweld. Het op vrouwen gericht onderwijs, bijvoorbeeld de Vrouwen Oriënteren zich op de Samenleving-cursussen en moeder-mavo’s, stammen ook uit die tijd. Ook de strijd voor het recht op abortus was in volle gang. Tijdens de vergaderingen wordt menig petitie getekend. 

OH BAR OH BAR OH BAR…

Het oudste, nog bestaande vrouwencafé is Saarein in de Jordaan, Amsterdam. In tegenstelling tot eerdergenoemde cafés die hun deuren al lang geleden hebben moeten sluiten, kunnen we nog altijd bij Saarein aanwaaien voor een koud glaasje van het een of ander. Daar zit een mooi verhaal achter. 

Voordat Saarein opende, was er al een lesbisch café in Amsterdam: het Schaartje. Toen het Schaartje sloot besloten de vrouwen die daar vaak kwamen alles op alles te zetten om tóch een café te behouden. Ze richtten de Stichting Het Amsterdams Vrouwencafé op en schreven een crowdfunding avant la lettre uit voor:

“…een waarlijk & onvervalst open vrouwencafé, dat plek biedt aan al onze moeders, tantes, zusters, oma’s, vriendinnen, buurvrouwen en dochters.”

Vrouwen werd gevraagd een “stevig beginkapitaal” uit te lenen om Saarein succesvol te openen. In ruil voor een “comfortabel plaatsje in de vrouwenhemel”. De crowdfunding trok 11 vrouwelijk investeerders, die er met hun geld voor hebben gezorgd dat de inboedel van Saarein werd betaald en het café volgens plan in 1978 haar deuren opende. 

Ontwerp: Mariet Numan. Collectie IAV-Atria.

Marjan Sax

Eén van de 8 initiatiefnemers van Vrouwencafé Saarein is Marjan Sax. Voordat ze het café mede-opricht heeft ze binnen het feministisch activisme haar sporen al ruimschoots verdiend. In 1969 is zij bij de bezetting van het Maagdenhuis. In diezelfde tijd wordt ze actief bij Dolle Mina, waar ze in 1974 vertrekt om samen met Ria Sikkes en Selma Leydesdorff ‘Wij Vrouwen Eisen’ op te zetten. Zowel Dolle Mina als Wij Vrouwen Eisen spreken zich jarenlang uit over het recht op zelfbeschikking en abortus. In 1983 richt Sax samen met 4 andere vrouwen Mama Cash op, een stichting die initiatieven van vrouwen in de hele wereld financiert. Mama Cash is uitgegroeid tot een internationaal opererende organisatie die vrouwen helpt zelfstandiger en onafhankelijker te worden.  

Marjan Sax is voor haar succesvolle werk in de vrouwenbeweging meermaals onderscheiden. Haar inspirerende archief wordt door Atria bewaard. Atria maakte onlangs ook een videoportret over deze bijzondere vrouw:

Inclusieve safe space

Binnen het feminisme zijn lesbische en queer vrouwen ruim vertegenwoordigd. Voor een lesbische vrouw is het vrouwencafé een safe space, waar zij zichzelf kan zijn en andere lesbische vrouwen veilig kan ontmoeten. Dat kan in de jaren 70 en 80 verder bijna nergens.  

De vrouwen achter Saarein zijn zich bewust van het feit dat er meer groepen baat kunnen hebben bij een veilige plek, herkenning en representatie. Ze erkennen vanaf de eerste jaren dat ze een wit imago hebben. Dat zien ze graag anders, daarom proberen ze meer optredens te boeken die een breder publiek aanspreken. Ze schakelen hulp in van de zwarte gemeenschap, die hen helpt strategie op te stellen en waar mogelijk vrouwen met elkaar in contact brengt.  

Eerste ‘Pata Pata’ swingavond door zwarte vrouwen in café de Feeks, met de ‘diskamazones’, 1985. Carry van der Smitte [links] en Maureen Konigferander [rechts]. Foto: An Stalpers.

Nog steeds naar het café

Saarein is een succes. Er volgen vele vrouwenfeesten en jubilea, bijvoorbeeld in de Melkweg in Amsterdam. De grote groepen vrouwen die hier op afkomen veroorzaken regelmatig overlast in de buurt. Door actieve communicatie met buurtbewoners behoudt het café tóch een goede relatie met de buren. In 1999 wordt Dia Rozemond de nieuwe eigenaar. Zij verruimt het deurbeleid; naast vrouwen is Saarein nu ook open voor ‘alle queer minded mensen’.
Dat het café ook nog steeds een hotspot is voor de queer gemeenschap wordt nog maar eens bevestigd als in 2021 de succesvolle queer serie Anne+ een scène uit de film opneemt in Saarein. Zo is Saarein opnieuw een fijne en unieke plek voor een nieuwe generatie queer(minded) mensen.

Auteur: Thalia Lips

Bronnen

• ‘En dan komt er weer zo’n zeikerd over integratie praten’, Vrij Nederland, 14 juli 1979
• Vrouwenbeweging op laag pitje. Wel of niet betaald werken, dat is het grootste probleem., Elseviers Magazine, 4 oktober 1986
• Mannen mogen (soms) meedoen in vrouwencafé, De Volkskrant, 4 maart 1986
• Archief Saarein
• Oral history interview met Marjan Sax over haar betrokkenheid bij Dolle Mina

Herstory is een samenwerking tussen Atria & Opzij. Dit artikel is eerder gepubliceerd in Opzij, november 2023. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.