Het afgelopen half jaar heeft Marsha Keja, projectmedewerker inventarisatie, bij Atria het 13 meter(!) lange archief van journalist en verzetsvrouw Elka Schrijver geïnventariseerd. Elka Schrijver heeft via haar testament zowel haar archief als een financiële donatie nagelaten aan Atria. Een hele bijzondere manier om bij te dragen aan het voortbestaan van het archief. Ik interview Marsha over wie Elka Schrijver precies was en hoe het inventarisatieproces precies in zijn werk gaat.

“een tijdsbeeld van een werkende gelijkgerechtigde vrouw”

Hoi Marsha, het afgelopen half jaar heb je gewerkt aan het inventariseren van het archief van Elka Schrijver.

Wie was Elka Schrijver precies en waarom is het interessant om haar archief bij Atria te hebben?

Elka Schrijver is geboren op 30 oktober 1899 en is overleden op 27 augustus 1989. Ze heeft bijna de hele 20^ste eeuw geleefd en geschreven over alle ontwikkelingen die er in deze eeuw plaatsvonden. Alleen daarom al is het een ontzettend interessant archief.

Schrijver groeide op in een vrijzinnig Joods milieu en na de meisjes-H.B.S. behaalde ze ook het diploma van de gemengde H.B.S. waarmee ze tuinbouw ging studeren in Wageningen. Na haar verhuizing naar Engeland in 1921 werd ze opgeleid tot copy-writer en werkte ze voor vooraanstaande reclamebureaus. In 1931 ging ze werken voor de Rotterdamse uitgever Nijgh & Van Ditmar. In 1935 vestigde ze zich als freelance journaliste en dat is ze eigenlijk haar hele leven, bijna tot aan haar dood, gebleven.

Elka Schrijver en haar broer Herman in het park van het Chateau de Chantill, 1937. Willem van de Poll, CC0, via Wikimedia Commons

Als freelance journaliste en tekstschrijver werkte ze voor het advertentiebureau van Tom (A.A.) Bosschart die een antifascistische en anticommunistische groep leidde, waarbij Schrijver zich vanaf 1939 aansloot. Hiervoor deed ze contra-spionagewerk en maakte en verspreidde ze illegale bladen. In maart 1941 werd de groep verraden en opgepakt. Schrijver heeft tot 6 mei 1945 (hierna werd ze bevrijd door de Russen) in verschillende Duitse vrouwentuchthuizen gezeten.

Na de oorlog pakte ze haar werk als freelance journaliste weer op en werkte tot in de jaren tachtig voor heel veel verschillende bladen. Ze schreef over mode, kunst, geschiedenis en maatschappelijke onderwerpen. Daarnaast was ze actief voor verschillende vrouwenorganisaties, en lid van verschillende vrouwenverenigingen en de VVD.

Het feit dat Elka Schrijver als freelancer werkte en actief was binnen verschillende vrouwenverenigingen laat zien dat Schrijver een ontzettend zelfstandige en onafhankelijke vrouw was. Ze heeft zich breed ingezet voor vrouwenrechten en schreef zelf ook over andere onafhankelijke vrouwen (zie hieronder). Schrijver was van voor de generatie van de ludieke acties, zoals de Dolle Mina actiegroep.  Ze was ook helemaal niet links en progressief. Schrijver streed meer op een praktische manier voor vrouwenrechten, door bijvoorbeeld aandacht te schenken aan andere geëmancipeerde vrouwen.

Wat vertelt het archief van Schrijver ons over de rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog?

Schrijver werd in 1941 al opgepakt en gevangengezet. Haar persoonlijke ervaringen van de Tweede Wereldoorlog spelen zich daarom vooral af in de vrouwentuchthuizen in Duitsland. Dit beschrijft ze daarentegen gedetailleerd, dus aan de hand van haar archief kunnen we veel leren over hoe het vrouwen verging in deze gevangenissen.

Maar ze heeft wel geschreven over haar ervaringen als vrouw die zich aan wil sluiten bij een verzetsgroep. Tom (A.A.) Bosschart, die ze leerde kennen bij een advertentiebureau en die tevens leider was van een antifascistische en anticommunistische groep waarbij Schrijver zich wilde aansluiten, vond dat ze als vrouw geen rol kon spelen in het verzet. Het zou te gevaarlijk voor haar zijn. Na lang aandringen mocht ze zich uiteindelijk aansluiten en werd ze ingezet voor spionage. Als vrouw was dit werk geschikt voor haar omdat ze niet opviel en niemand van haar zou verwachten dat ze in het verzet zat. Dit zegt dus ook al veel over de positie van vrouwen in de maatschappij in die tijd.

Wat kunnen we nog meer leren over het archief van Schrijver?

Door haar werk als journaliste en schrijver was Elka Schrijver goed op de hoogte van de nationale en internationale actualiteit. Ze was ontzettend breed geïnteresseerd waardoor zij op tal van terreinen veel kennis vergaarde. Daarom is haar archief ook op verschillende vlakken voor onderzoek interessant. Zij schreef veel over haar ervaringen tijdens de oorlog en over andere onafhankelijke vrouwen, wat natuurlijk voor Atria heel erg waardevol is.

Maar naast dat ze freelance journaliste was, was ze ook vertaalster. Op het gebied van literatuur is er dan ook veel informatie te vinden in haar archief. Daarnaast schreef ze veel over kunst. Ze schreef boeken over glas, kristal, zilver, porselein en ze schreef voor vooraanstaande Britse kranten over tentoonstellingen in Nederland. In haar archief is ook veel correspondentie terug te vinden met specialisten. Mensen die misschien niet bekend zijn met Atria kunnen dus wel bij haar archief terechtkomen als ze onderzoek doen naar dit soort kunstgerelateerde onderwerpen.

Het archief van Elka Schrijver mag pas 50 jaar naar haar dood geopend worden. Dat betekent dat we nu nog 18 jaar moeten wachten voordat het ingezien kan worden. Nu moeten we het helaas nog doen met enkel de inventarisatielijst, waarin alle documenten uit haar archief worden beschreven. Maar als je alleen al een blik daarop werpt, zie je dat het ook al vol staat met interessante correspondenties en verbanden met organisaties waar we al een heleboel uit kunnen leren. En het archief blijft natuurlijk historisch interessant voor onderzoekers wanneer het na 18 jaar wel ingezien mag worden. Daarom vinden we het ook zo belangrijk om dit erfgoed bij Atria te bewaren.

Hoe gaat het inventarisatie proces precies in zijn werk?

Het archief van Elka Schrijver is door haar zelf geschonken aan Atria. In haar testament noemde ze dat haar archief belangrijk is om een tijdsbeeld te geven van hoe de eerste generatie van werkende vrouwen als gelijkgerechtigde burgers geleefd en gewerkt hebben. Ze heeft dan ook naast de schenking van haar archief geld beschikbaar gesteld om het archief te ontsluiten. Eigenlijk ben ik dus door mevrouw Schrijver zelf betaald! Het ontsluiten van een archief is erg kostbaar. Doordat Schrijver ook een geldbedrag heeft gedoneerd via het Aletta Jacobs Fonds, heeft ze direct bijgedragen aan het beheren en bewaren van haar eigen archief. Dit is een zeer welkome aanvulling op de subsidie die Atria ontvangt. Hiermee heeft ze bijgedragen aan het levend houden van de vrouwenbeweging voor toekomstige generaties. Een hele bijzondere nalatenschap dus.

Bij het inventariseren van een archief zorg je er eigenlijk voor dat het archief toegankelijk wordt gemaakt voor onderzoekers en dat onderzoekers het makkelijk kunnen gebruiken. Dit betekent dat je het archief dus moet ordenen op onderwerp en dat dingen die bij elkaar horen ook echt bij elkaar blijven, anders gaat de betekenis misschien verloren. Daarbij is de ordening die Elka Schrijver zelf heeft aangebracht gerespecteerd. En hoewel ik zelf dus niet de onderzoeker ben, moest ik wel uitzoeken waarover sommige documenten gingen of waar ze bij hoorden. Op deze manier krijg je uiteindelijk een heel goed beeld van het archief en het werk van Elka Schrijver. Het is eigenlijk een soort puzzel!

Wat vind je zelf de meest interessante stukken uit het archief van Elka Schrijver en waarom?

Het archief van Schrijver is heel persoonlijk. Door alle stukken te onderzoeken en te inventariseren krijg je langzaamaan een beeld van haar als persoon, alsof ze tot leven komt. Een archiefstuk wat bij mijzelf echt historische sensatie opriep, waarbij ik echt het gevoel had dat ik een tastbaar object uit het verleden in handen had, was een leren map van haar. Dit leek een soort grote portefeuille waarin ze naast allerlei documenten en brieven ook fotootjes, lidmaatschapskaarten en dingetjes van nog uit de oorlog bewaarde. Het leek erop alsof het een map was die ze altijd bij zich droeg.

Een ander archiefstuk wat me erg ontroerde was de afscheidsbrief van haar ouders aan haar en haar broer. Haar ouders zijn ‘vrijwillig’ naar kamp Vught vertrokken en via Westerbork naar Sobibor afgevoerd waar ze direct na aankomst op 14 mei 1943 vergast zijn. De afscheidsbrief was dan ook erg aangrijpend om te lezen.

Waarom is het archief voor Atria belangrijk?

Niet alleen het archief van Schrijver, maar ook archieven van andere historische vrouwen zijn belangrijk om te bewaren omdat het bijdraagt aan het in kaart brengen van erfgoed van de vrouwengeschiedenis. Alles wat erbij komt is weer een aanvulling op het archief wat er al is. Zo beheert Atria ook het archief van de Unie van Vrouwelijke Vrijwilligers, waarbij Schrijver ook actief was. Haar archief is dus ook weer een aanvulling op het archief van de UVV. Daarnaast komen er in haar archief ook andere vrouwen voor die een archief bij Atria hebben, zoals het archief van Willemijn Posthumus-van der Goot en Jane de Iongh. Op deze manier zien we het netwerk groeien en komen we steeds meer te weten over de vrouwen die voor ons hebben geleefd en hoe zij zich in hebben gezet voor het verbeteren van de positie van vrouwen en vrouwenrechten.

Bekijk de inventaris van het archief van Elka Schrijver

Een paar voorbeelden van artikelen die Elka Schrijver over vrouwen schreef voor het Algemeen Handelsblad tussen 1954 en 1957:

• 28-1-1954: Mevrouw M.C.W. Rohling-van Spanje. Een van de twee vrouwen in de Sociaal-Economische Raad
• 24-3-1955: Voortgezet gesprek met Staatssecretaris dr Anne de Waal
• 23-4-1955: Dr Jane de Iongh. Nederlands culturele attaché te Londen
• 20-10-1955: Beryl Miles, de vrouw van het grote avontuur
• 17-5-1957: Mejuffrouw ir. A.E.M. Bosch. Een vrouwelijke directeur in de Keuringsdienst van Waren

Lees verder

• Oorlogsbelevenissen, Elka Schrijver (1984)
• 101 vrouwen en de oorlog, Els Kloek (samenst.)
• De wapens van het verzet, Marjan Schwegman

Met een schenking aan het Aletta Jacobs Fonds, nu of via een testament, steun je initiatieven om de historie van de vrouwenbeweging te bewaren en levend te houden. Meer informatie over schenken via je testament?
Vraag gratis onze brochure ‘Jij & Aletta’ op

Interview: Welmoed Visser – Master student Gender Studies, Universiteit van Utrecht.