Abortus en het recht op zelfbeschikking is een belangrijk thema in het (internationale) publieke debat. Hoe ontstond de abortuswet in Nederland en welke organisaties streden voor een goede wet?

Tegen het eind van de jaren ‘60 kwam de maatschappelijke discussie over abortus op gang. Verschillende ziekenhuizen kregen een commissie die bepaalde of een abortus eventueel kon worden uitgevoerd. Het was duidelijk dat er een abortuswet zou komen, de vraag was alleen wanneer. De eerste illegale abortusklinieken openden hun deuren. Justitie greep niet in. Uit verschillende Europese landen kwamen bussen vol vrouwen naar Nederland om zich in een van de door de overheid gedoogde klinieken te laten aborteren.

Breinaald of zeepsop

De zedelijkheidswetgeving van 1911 verhoogde de straf op abortus. Alleen de behandelaars (artsen of illegale aborteurs) waren op grond daarvan strafbaar. Vrouwen die een abortus ondergingen waren niet strafbaar. Illegale abortussen kwamen vaak voor. Abortussen werden uitgevoerd met de spreekwoordelijke breinaald of met zeepsop, of vrouwen lieten zich van de trap vallen. Het had vaak afschuwelijke gevolgen. Door het inwendig prikken konden er luchtbellen in de bloedbaan of een perforatie van de baarmoeder ontstaan. Onhygiënische instrumenten of verkeerd spuiten van het zeepsop hadden vaak hevige buikwandinfecties tot gevolg. Regelmatig overleden vrouwen aan zulke ‘behandelingen’.

Eerste abortuskliniek

De eerste abortuskliniek was het Mildredhuis (later het Mildred Rutgershuis) in Arnhem. Hier werden vanaf 1971 illegaal zwangerschappen afgebroken. Het huis werd opgericht door een aantal huisartsen die het er niet mee eens waren dat vrouwen voor het afbreken van een ongewenste zwangerschap naar Engeland moesten. In het Verenigd Koninkrijk was abortus op foetussen jonger dan 28 weken sinds 1967 gelegaliseerd (sinds 1990 tot 24 weken).

Protestactie Dolle Mina, 1972, fotograaf Jaap Herschel, © Spaarnestad

Demonstraties

In de jaren ’70 van de 20e eeuw werd regelmatig gedemonstreerd voor een goede abortuswetgeving door onder meer Dolle Mina en Wij Vrouwen Eisen die hun eisen samenvatten als:

• Abortus uit het wetboek van strafrecht
• Abortus in het ziekenfonds
• De vrouw beslist

Een van de belangrijke actiepunten van zowel Dolle Mina als andere vrouwenorganisaties was ‘abortus vrij’. Vrouwen eisten de beschikking over hun eigen lichaam en ijverden voor de verwijdering van abortus uit het Wetboek van Strafrecht. Dolle Mina’s leus Baas in Eigen Buik is een gevleugelde uitdrukking die tot op de dag van vandaag wordt gebruikt.

Affiche van Dolle Mina, gemaakt voor een protestdemonstratie op 19 februari 1972 te Utrecht. Ontwerp: Nel van Beek-van Koten, Collectie IAV-Atria.

Dolle Mina

Dolle Mina was een actiegroep, ontstaan eind 1969 in Amsterdam. De naam is ontleend aan Wilhelmina Drucker. Een belangrijk thema was de constante strijd voor vrije abortus. Dolle Mina kende geen lidmaatschap, wel 35 afdelingen, werkgroepen en politieke scholingsgroepen. In 1974 werd voor de legalisering van abortus de afzonderlijke actiegroep Wij Vrouwen Eisen opgericht. Dolle Mina kenmerkte zich door opvallende acties en hield veel lezingen.
Archief Dolle Mina
Een gedeelte van de circulaires en pamfletten (1970 – 1976) is gedigitaliseerd
AXI-bulletin, mededelingenblad Dolle Mina Amsterdam (1970-1977)

Abortusdemonstratie met spandoek “Wij Vrouwen Eisen”, Raadhuisstraat, Amsterdam, december 1976?, © Maya Pejic, Collectie IAV-Atria

Wij Vrouwen Eisen

Wij Vrouwen Eisen wordt opgericht in oktober 1974, door Selma Leydesdorff, Marjan Sax en Ria Sikkes. Zij waren eerder actief in de abortusgroep van Dolle Mina, die alle benodigde activiteit niet meer aan kon en verbreding zocht.
Archief Wij Vrouwen Eisen

Button abortus vrij – Wij Vrouwen Eisen, Collectie IAV-Atria

Bezetting abortuskliniek Bloemenhove, © onbekend, Collectie IAV-Atria

Bloemenhove

In 1976 ontstond er in het kabinet (bestaande uit PvdA, PPR en D66) een conflict over de abortuskliniek Bloemenhove in Heemstede. Minister van Justitie Dries van Agt wilde de kliniek laten sluiten. Er was een klacht binnengekomen van een Duitse vrouw die op natuurlijke wijze een tweede foetus was verloren, nadat de eerste was geaborteerd in Bloemenhove. Op 18 mei 1976 liet de officier van justitie weten dat de kliniek nog diezelfde dag haar deuren moest sluiten. Tientallen vrouwen bezetten hierop de Bloemenhovekliniek en beletten de agenten die beslag wilden leggen op de behandelkamers de toegang.

Minister Van Agt werd de volgende dag door de liberalen tijdens een spoeddebat in de Tweede Kamer aan de tand gevoeld. De Kamer nam een motie aan die het lot van Bloemenhove in handen van de rechter legde. Van Agt liet echter weten zich niet te houden aan de motie en bereidde een inval in de Bloemenhovekliniek voor. De kliniek werd getipt dat er de volgende ochtend een inval stond gepland. Ongeveer  300 vrouwen spoedden zich hierop naar de kliniek en zorgden er mede voor dat Van Agt de inval kort voor aanvang afblies.
Uiteindelijk sloot de kliniek niet. Besloten werd om bij abortussen tot 13 weken geen vervolging in te stellen.

Vrouwenstaking 30 maart 1981, Amsterdam, © Maya Pejic, Collectie IAV-Atria

Vrouwenstaking 1981

Op 30 maart 1981 kwamen er in heel Nederland naar schatting 400.000 tot 500.000 vrouwen op de been. De Vrouwenstaking was vooral gericht op legalisering van abortus. Vrouwen voerden op allerlei manieren actie. Ze hingen bijvoorbeeld lakens uit het raam met leuzen als Ik staak tegen de Abortuswet of staakten al varend.

Abortuswet

De huidige abortuswet dateert van 1984. Na veel politiek geharrewar en diverse wetsontwerpen, werd in 1981 uiteindelijk de nieuwe abortuswet aangenomen en in 1984 aangepast. De Wet Afbreking Zwangerschap staat abortus provocatus in Nederland onder bepaalde voorwaarden toe:

• de ingreep mag alleen worden verricht in daartoe bestemde klinieken of ziekenhuizen
• er geldt een wachttijd van 5 dagen
  Update: De Eerste Kamer heeft op 21 juni 2022 ingestemd met het voorstel om de verplichte wettelijk bedenktijd bij abortus te schrappen.
• niemand kan verplicht worden aan abortus mee te werken

Op 1 november 1984 trad in Nederland de abortuswet in werking. Het had niet veel gescheeld of het wetsontwerp had het niet gehaald. Op 18 december 1980 werd het wetsontwerp maar net goedgekeurd (76 tegen 74) in de Tweede Kamer. Ook de Eerste Kamer nam de abortuswet enkele maanden later met slechts een nipte meerderheid (38 tegen 37) aan.
Collectie PSP Tweede Kamerfractie, abortuscollectie

Uitknipplaat “Dolle Dries” (1976) voor een trekkerspop in de vorm van Dries van Agt. Dries van Agt (KVP) was van 1971 tot 1977 minister van Justitie. Hij had ernstige moeite met abortus en zag dit niet als een zaak waarover vrouwen alleen kunnen en mogen beslissen. Daardoor kwam hij meermalen in aanvaring met de vrouwenbeweging. © onbekend, Collectie IAV-Atria.

Abortus in andere landen

Nederland was zeker niet het eerste land waar abortus onder bepaalde omstandigheden kon worden uitgevoerd. In 1920 was Rusland het eerste land waar je zonder risico op vervolging een abortus kon laten uitvoeren. Stalin draaide dit in 1936 echter terug. In IJsland is abortus sinds 1935 onder bepaalde voorwaarden toegestaan en in Zweden vanaf 1938.
In Amerika is abortus legaal sinds 1973, na de uitspraak in de zaak Roe vs Wade. Volgens de progressieve rechter Ruth Bader Ginsburg is abortus in de VS dan wel gelegaliseerd, maar nooit geaccepteerd. Update: Op 24 juni 2022 heeft het Amerikaanse Hof een einde gemaakt aan het landelijke recht op abortus door de uitspraak van 1973 te verwerpen.
In Nederland staat abortus nog steeds in het Wetboek van Strafrecht. Update: Op 21 juni 2022 is het wetsvoorstel aangenomen om de verplichte bedenktijd van 5 dagen te schrappen. Die verplichte bedenktijd bestaat nog in 8 Europese landen en gaat in tegen het advies van de WHO.

Draagvlak voor abortus

Uit het onderzoek Houding van Nederlanders jegens abortus (2016) blijkt dat 72% van de Nederlanders voorstander is van abortus en 21% tegenstander. Meer jongeren dan ouderen zijn tegen abortus en 91% van de ondervraagden vindt het een goed idee als vrouwen een reden moeten opgeven voor hun abortus.

Mensen keuren een abortus om medische redenen eerder goed dan een abortus om psychosociale of praktische redenen. Zo vindt 66% van de ondervraagden een abortus geoorloofd als het kind gehandicapt is, terwijl 40% een abortus geoorloofd vindt als de reden ‘geen kinderwens’ is. 34% keurt abortus goed vanwege een verbroken relatie.

Klinieken

Er zijn in Nederland 14 klinieken waar een vrouw abortus kan laten plegen. Maar het is geen deel van de reguliere gezondheidszorg voor vrouwen, waardoor de zorg niet voor iedereen even goed toegankelijk is.

Abortuspil

Terwijl er in een land als Ierland inmiddels 300 huisartsen abortuspillen verstrekken, is de abortuspil in Nederland nog steeds strafbaar onder Artikel 296 van het Wetboek van Strafrecht. GroenLinks en de PvdA hebben in 2018 een initiatiefwet ingediend die regelt dat de abortuspil voortaan door de huisarts verstrekt mag worden. Nu kunnen vrouwen deze pil alleen op recept van het ziekenhuis of de abortuskliniek krijgen. Update: Dit initiatiefvoorstel is op 6 december 2022 met een ruime meerderheid aangenomen in de Eerste Kamer zodat huisartsen abortuspil mogen gaan voorschrijven aan zwangere mensen.
Atria steunt initiatief om abortuspil uit Wetboek van Strafrecht te halen

Women on Waves

In 1999 richtte de arts Rebecca Gomperts Women on Waves op. De organisatie biedt hulp aan vrouwen die in landen wonen waar abortus niet is toegestaan. Zij nemen vrouwen die een abortus willen laten uitvoeren mee naar internationale wateren, zodat de Nederlandse wet van toepassing wordt. In 2005 richtte Gomperts Women on Web op, dat vrouwen in landen waar abortus verboden is of streng aan banden legt onder online begeleiding abortusopwekkende medicijnen toestuurt. Gomperts benadrukte in de Volkskrant van 8 juni 2019 dat vrouwenrechten weer erg onder druk staan:

Zodra een land minder democratisch wordt, zodra aan de rechtsstaat wordt geknaagd en autoritaire krachten winnen, komen vrouwenrechten onder druk te staan. En abortus als eerste.

She Decides

Na de verkiezing van Donald Trump als president van de Verenigde Staten richtte minister Ploumen begin 2017 het steunfonds She Decides op. Dit internationale fonds voor veilige abortussen, seksuele voorlichting en kraamzorg in arme landen werd gelanceerd als antwoord op de verwachte effecten van de herinvoering door Trump van de Mexico City Policy (ook wel Global Gag Rule). Een maatregel die verbiedt dat organisaties Amerikaanse overheidsgelden zouden kunnen gebruiken om wereldwijd abortussen uit te voeren.

“Zolang het nodig is schrijven wij op onze buik”

De bekende foto uit de tijd van Dolle Mina inspireerde twee studenten van de Willem de Kooning academie. Zij ontwikkelden een campagne voor het Aletta Jacobs Fonds als onderdeel van de NRC Charity Awards 2019. Een campagne die duidelijk communiceert dat de strijd voor gelijke rechten en kansen nog niet voorbij is.

© Annemarijn Mulder en Jeske Maas

Tegenkrachten

Pater Koopman

“De hemel pikt het niet meer; binnen twee jaar is die barbaarse abortuswet weg,” voorspelde pater Jan Koopman bij zijn laatste demonstratie op het Binnenhof in 1994. Als eerste demonstreerde hij in 1974 tegen abortusklinieken. Als tegenhanger van de Stichting voor medische zwangerschapsonderbreking, Stimezo, richtte hij Stirezo op. Recht Zonder Onderscheid: het recht van het ongeboren leven. Koopman verspreidde vlugschriften en folders die uiteenzetten dat kinderen doden in de moederschoot vreselijk en Gode een gruwel was. Hij bracht veel mensen op de been bij de eerste abortuskliniek (Bloemenhove) en via advertenties honderdduizenden handtekeningen tegen legalisering van abortus.

VBOK

De Vereniging ter Bescherming van het Ongeboren Kind houdt bijna 49 jaar na haar oprichting op te bestaan. Vanaf 1 januari 2020 gaat de VBOK op in hulporganisatie Siriz.

Schreeuw om leven

Stichting Schreeuw om Leven is een christelijke pro-life organisatie, die zich bezighoudt met het levensbegin en levenseinde. Mensen van de stichting demonstreren voor abortusklinieken om vrouwen over te halen geen abortus te plegen.

Lees verder:

• Tijdlijn abortus
• Geschiedenis van de abortus in Nederland: een analyse van opvattingen en discussies 1600-1979
• Lijfsbehoud. Tien jaar abortusstrijd in Nederland (1967-1977)
• Abortus in Andere tijden – Aksie
• De vrouwenstaking in beeld 30 maart 1981
• Blog Abortus: persoonlijke verhalen zijn politiek
• Abortion laws in Europe between 1960 and 2010: legislative developments and their consequences for women’s reproductive decision
• European women’s movements and body politics: the struggle for autonomy
• The perfect storm: how pro-abortion activists in the Netherlands incite social change from international waters
• After Roe: the lost history of the abortion debate
• Deze activistische initiatieven strijden voor abortusrecht
• Opinie-artikel Torn niet aan het recht op abortus

Fotocredits: Demonstratie tegen abortuswetgeving door Wij Vrouwen Eisen, Beursplein, Amsterdam, 14 december 1974, © onbekend, Collectie IAV-Atria