In de jaren 80 ontstonden er meerdere initiatieven om Nederlandse informatievoorziening over Zwarte, Migranten- en Vluchtelingenvrouwen (ZMV-vrouwen) te verbeteren. Zowel in Vrouwenstudies als in (vrouwen)bibliotheken, informatie- en documentatiecentra en archieven stond vaak een wit perspectief centraal. Frustraties hierover kwamen op scherp te staan op een belangrijk bewustmakend moment, tijdens de Winteruniversiteit voor Vrouwenstudies in Nijmegen, in 1983.

“Het idee om een Zwart Vrouwencentrum op te richten is geboren uit de geweldige teleurstelling die een twintigtal zwarte vrouwen overviel toen ze in december 1983 naar de Winteruniversiteit voor Vrouwenstudies (WUV) in Nijmegen kwamen. Met grote verwachtingen waren ze naar de WUV getrokken, maar moesten voor de tweede keer ervaren – de eerste keer overkwam hen het zelfde in de zomeruniversiteit in 1981 – dat het hele programma geen enkel onderwerp bevatte dat betrekking had op zwarte vrouwenproblematiek.

De groep zwarte vrouwen heeft bij de opening van de WUV hun protest tegen deze vorm van discriminatie geuit en besloten een eigen zwarte vrouwengroep te vormen waar iedere dag een eigen agenda voor zou worden opgesteld. Dit was tegelijkertijd het begin van een reeks discussies over de behoefte om een eigen Zwarte Vrouwencentrum op te richten. Dit zou een centraal punt moeten zijn waar zwarte vrouwen elkaar kunnen ontmoeten, hun aktiviteiten gecoördineerd kunnen worden en een centrum waartoe zwarte vrouwen zich kunnen wenden om voor hun relevante informatie over wat dan ook, te kunnen krijgen.

Een eigen bibliotheek en dokumentatiecentrum is hierbij een beslissende factor. Want onder de vele vrouwenbibliotheken, archieven en dokumentatiecentra die er reeds bestaan, is er nog geen voor zwarte vrouwen, gericht op hun eigen strijd, problematiek en vanuit hun eigen visie opgezet. Zo’n bibliotheek en dokumentatiecentrum kan zich richten op het verzamelen van informatie voor en over zwarte vrouwen en vooral alle informatie door zwarte vrouwen geproduceerd.”
– Flamboyant Nieuwsbrief 6 (juni 1987)

Flamboyant

Nieuwsbrief Flamboyant, nr. 6 (1987)

Tegen deze achtergrond richtte een groep zwarte vrouwen in 1985 Stichting Flamboyant op als een ontmoetings- en documentatiecentrum ter ondersteuning van de emancipatie van Zwarte, Migranten- en Vluchtelingenvrouwen (ZMV-vrouwen) in Nederland. Flamboyant deed een uitgebreid inventarisatieonderzoek naar de stand van zaken van informatievoorziening voor en over Zwarte, Migranten en Vluchtelingenvrouwen in Nederland. In vier bibliografieën toonden ze het belang aan van een eigen bibliotheek en documentatiecentrum. Witte documentatiecentra en bibliotheken misten de nodige invalshoek, visie en oriëntatie om ZMV-informatie te vinden en zichtbaar te maken met relevante trefwoorden. Met dit onderzoek toonde Flamboyant ook het witte perspectief aan van het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV), de voorganger van het huidige Atria.

ZMV-informatievoorziening

Ongeacht de noodzaak voor een eigen centrum was er alleen overheidssubsidie voor een project dat zich richtte op het verbeteren van ZMV-informatievoorziening binnen bestaande bibliotheken en documentatiecentra. Toen de subsidiekraan werd dichtgedraaid moest Flamboyant in 1991 de deuren sluiten. Stichting ZAMI nam de ontmoetingsfunctie van Flamboyant over, en het IIAV kreeg de subsidie om ZMV-informatievoorziening te gaan verbeteren.

‘Informatieproject IIAV voor zwarte en migrantenvrouwen’, Op Gelijke Voet (199?)

ZMV-projecten

Het driejarige Project Informatieverzorging op het terrein van zwarte en migrantenvrouwen (ZMV-I) ging van start in 1992. En werd opgevolgd door het Pattipilohy Project in 1997. Dit project was vernoemd naar Cisca Pattipilohy, die als bibliothecaris en documentalist aan de wieg heeft gestaan van de ZMV-informatieverzorging. De ZMV-projecten moesten een volledige cultuuromslag in het IIAV teweeg te brengen, waarbij de deskundigheid voor ZMV-informatievoorziening op een duurzame manier werd ingebed in de dagelijkse werkzaamheden en het algemene beleid van het IIAV. Zo waren de projecten, naast het verbeteren van de Vrouwenthesaurus en de dienstverlening, ook gericht op het uitbreiden van de collectie van ZMV-materiaal. Deskundigheidsbevordering was hierin belangrijk:

“Als een instantie onvoldoende expertise over zwarte vrouwen in huis heeft, kan ze geen goede collectie opbouwen en in stand houden. Dan kan het gebeuren dat alleen bestsellerauteurs à la Arundhati Roy aangeschaft worden, en niet een belangrijke titel als The Empire Writes Back, een bundel met artikelen van allerlei zwarte wetenschappers over de invloed van witte cultuur op zwarte literatuur. Als er een witte collectie met een zwart sausje ontstaat, zijn we nog steeds niet waar we wezen moeten.”
– Cisca Pattipilohy in: Multiculturalisatie kost tijd en geld: Het Pattipilohy project van het IIAV, Naima Azough, Lover 1998, nr. 3.

Om ervoor te zorgen dat de expertise aanwezig was, werd in de ZMV-projecten ook de noodzaak onderstreept van het opbouwen van een representatief personeelsbestand. En het duurzaam onderhouden van kennis van en contacten met ZMV-vrouwen en organisaties. Om te meten aan welke informatie er behoefte was, namen de projectmedewerkers van het Pattipilohy Project individuele en groepsinterviews af met ZMV-vrouwen. Zij benadrukten bijvoorbeeld ook het belang van de overdracht van niet-opgeschreven verhalen (oral history).

Portret van Cisca Pattipilohy (2000). Fotograaf: Jet Budelman, collectie IAV-Atria

Verspreiden van ZMV-kennis

Ook richtten de ZMV-projecten zich op het verspreiden van ZMV-kennis. Een belangrijk resultaat van samenwerking tussen het ZMV-I-project en ZMV-vrouwenorganisaties was de tentoonstelling en lezingencyclus Onderbelicht, zwarte migranten en vluchtelingenvrouwen in Nederland: informatie-uitwisseling in perspectief. Met haar openingsspeech op 1 mei 1995 benadrukte Angela Davis het internationale karakter van de strijd van Zwarte, Migranten- en Vluchtelingenvrouwen.

“De tentoonstelling Onderbelicht staat, zoals Gloria Wekker benadrukt heeft, voor de weigering van zwarte vrouwen om uit de Nederlandse geschiedenis te worden gewist. Onderbelicht laat zien dat zwarte vrouwen er zijn, dat ze deel uitmaken van de geschiedenis van dit land, dat ze er zijn en dat ze er zijn om te blijven!”
– Angela Davis, Iedere Amerikaan heeft een migrantenachtergrond. Openingstoespraak. Onderbelicht, zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen in Nederland, informatie-uitwisseling in perspectief (1996).

Angela Davis, ‘Iedere Amerikaan heeft een migrantenachtergrond’, Uitgave bij de tentoonstelling en lezingencyclus ‘Onderbelicht: zwarte migranten vluchtelingenvrouwen in Nederland: informatie uitwisseling in perspectief’

Inclusiever maken van informatievoorziening

De geschiedenis van de ZMV-projecten bij het IIAV wordt, samen met andere verhalen over het inclusiever maken van informatievoorziening in Nederlandse alternatieve archieven en documentatiecentra, verder uitgelicht in de tentoonstelling Het archief in ontwikkeling: Achter de schermen van alternatieve archieven in Nederland. Deze tentoonstelling zoomt in op een aantal momentopnames uit de geschiedenis van de Nederlandse Lesbische Archieven, het Dokumentatiecentrum Homostudies, en het IIAV. Hiermee geeft de tentoonstelling ook een inkijk in de voorgeschiedenis van de huidige instellingen Atria en IHLIA LGBTI Heritage. Een preview van deze tentoonstelling is op dit moment te bezoeken bij Atria. Vanaf 22 februari 2022 is de gehele tentoonstelling ook te zien bij IHLIA, in de openbare bibliotheek Amsterdam.

Noah Littel, samensteller tentoonstelling en promovendus aan de Universiteit Maastricht in het kader van het onderzoeksproject The Critical Visitor: Intersectional Approaches for Rethinking & Retooling Accessibility and Inclusivity in Heritage Spaces.

Foto bovenaan: Portret van Cisca Pattipilohy (2000). Fotograaf: Jet Budelman, collectie IAV-Atria

Wil je meer weten?

Meld je aan voor de serie interviews met pioniers uit de ZMV-Vrouwenbeweging

En verbreed je kennis over deze vaak vergeten geschiedenis vanuit je eigen huiskamer, op een door jou gekozen moment.