Beeld: foto van Sojourner Truth, 1864, National Gallery of Art, CC0, via Wikimedia Commons en van Harriet Jacobs, 1894, Journal of the Civil War Era, gerestaureerd door Gilbert Studios, Washington, via Wikimedia Commons

Over vrouwelijke slaven en hoe zij de slavernij hebben ervaren of wisten te ontvluchten, is weinig bewaard gebleven. Sterker nog: de meeste studies naar de ervaringen van tot slaaf gemaakte mensen zijn geschreven vanuit een mannelijk of koloniaal perspectief, of gaan over mannelijke slaven. Maar tot slaaf gemaakte vrouwen die in verzet kwamen tegen de slavernij waren er zeker. Het vrouwelijk perspectief verdient aandacht, zo krijgen we een vollediger beeld van de antislavernijbeweging. Atria neemt je daarom mee in de levens van de tot slaaf gemaakte vrouwen Sojourner Truth en Harriet Jacobs. Hoe zijn hun verhalen nog steeds relevant vandaag de dag? 

Ar’n’t * I a woman?

Een bekende zwarte feminist en abolitionist (iemand die streeft naar de afschaffing van de slavernij) was de Amerikaanse Sojourner Truth (1797-1883). Truth werd als Isabella geboren bij de Rivier de Hudson, waar zij de slaaf werd van de Nederlandssprekende familie Hardenbergh. Na jaren als slaaf te hebben geleefd en verschillende eigenaren te hebben gehad, besloot zij in 1843 echter om alles achter zich te laten en als reizende evangelist door het land te trekken. God gaf haar naar eigen zeggen een nieuwe naam: Sojourner, omdat zij veel zou gaan reizen. Gevolgd door Truth, omdat zij namens God de waarheid aan mensen moest gaan vertellen.  

Sojourner Truth, 1864, National Gallery of Art, CC0, via Wikimedia Commons

Tijdens een van de eerste vrouwenrechtenconferenties die ooit gehouden werd in Amerika, in 1850, gaf Truth haar eerste speech als hervormer. Ze pleitte onder andere dat vrouwen meer verantwoordelijkheid moesten hebben in de wereld: ‘Women set the world wrong by eating the forbidden fruit, and now she was going to set it right.’ Een maand later gaf Truth haar eerste antislavernij speech, tijdens een bijeenkomst op Rhode Island. Er zouden nog vele speeches volgen. Eén van haar bekendste betogen gaf Truth in 1851, waarop ze de beroemde woorden ‘Ar’n’t I a woman?’ uitsprak. Haar woorden maakten veel indruk. Het veranderde een snerende menigte in een publiek dat respect toonde en Truth bewonderde. De vraag ‘Ar’n’t I a woman?’ en de speech zelf, zijn nog steeds van belang voor het begrijpen van de jaren van strijd voor de rechten van zwarte vrouwen in Amerika.  

Opgeschreven ervaringen

Harriet Jacobs (1813-1897) schreef een autobiografie over haar ervaringen als slavin in de 19e eeuw. Eerst twijfelde ze of ze dit wel wilde doen, het was immers een pijnlijk verleden. Echter, een boek geschreven vanuit haar perspectief als vrouwelijke tot slaaf gemaakte zou de antislavernij beweging verder helpen. Ze schreef onder het pseudoniem Linda Brent. Een naam die haar kracht gaf om over haar verleden te schrijven, iets wat voor haar als Harriet Jacobs moeilijker was. 

In haar boek spreekt Jacobs soms expliciet haar witte lezeressen aan, onder andere bedoeld voor de vrouwen die het begin vormden van de witte abolitionistische beweging voor de afschaffing van de slavernij. Jacobs vroeg hen daarbij om begrip, empathie en solidariteit.  

Harriet Jacobs, 1894, Journal of the Civil War Era, gerestaureerd door Gilbert Studios, Washington, via Wikimedia Commons

In slavernij 

Jacobs’ autobiografie ‘Incidents in the Life of a Slave Girl‘ werd in 1861 voor het eerst gepubliceerd. Het boek is uniek. Het is één van de weinige autobiografische bronnen geschreven door een tot slaaf gemaakte vrouw. Het verhaal van Jacobs is een van de ‘slave narratives’ (autobiografische verhalen van mensen die tot slaaf gemaakt werden) die bijdragen aan een vollediger verhaal over slavernij. In het boek vertelt Jacobs over haar leven op een plantage in het zuiden van Amerika, over haar ervaringen met seksueel geweld en haar vastbeslotenheid om haar en haar kinderen uit de slavernij te bevrijden.  

‘He told me I was his property; that I must be subject to his will in all things. My soul revolted against the mean tyranny. But where could I turn for protection? No matter whether the slave girl be as black as ebony or as fair as her mistress. In either case, there is no shadow of law to protect her from insult, from violence, or even from death; all these are inflicted by fiends who bear the shape of men.’ 

Ruim 120 jaar later, in 1983, gaf feministische Uitgeverij Sara de Nederlandse editie van Incidents in the life of a slave girl uit onder de titel In slavernij. De Surinaams-Nederlandse hoogleraar en antropologe Philomena Essed schreef een inleiding voor deze uitgave. Jacobs schreef over de betekenis van slavernij voor zwarte vrouwen. Dat maakt het leven van Harriet Jacobs ‘symbolisch voor dat van vele duizenden voormoeders van zwarte vrouwen’, aldus Essed: ‘Niet alleen in Amerika, maar ook in andere delen van de zogenaamde ‘nieuwe wereld’, waaronder Suriname en de Nederlandse Antillen.’  

Philomena Essed was een van de eersten die aandacht vroeg voor racisme binnen de Nederlandse feministische beweging. Het was haar idee om het boek van Harriet Jacobs uit te geven in het Nederlands. De autobiografie was nog steeds relevant voor ‘het begrijpen van hedendaags racisme van witte vrouwen ten opzichte van zwarte vrouwen,’ stelde zij. In slavernij was het eerste boek dat Uitgeverij Sara uitgaf in haar historische reeks over zwarte vrouwen.  

Boekomslag ‘In slavernij’ van Linda Brent. © Feministische Uitgeverij Sara, 1983.

Eenheid & solidariteit

Hetzelfde jaar waarin Philomena Essed de introductie voor In slavernij schreef, in 1983, las de Nederlands-Molukse feminist Julia da Lima de Verklaring van de zwarte vrouwengroep voor bij de opening van de Winteruniversiteit Vrouwenstudies in Nijmegen. In de verklaring stelde Da Lima de onzichtbaarheid van zwarte vrouwen en het witte karakter van de Vrouwenstudies aan de kaak:

“als ik als zwarte vrouw het programmaboekje opensla en doorblader, dan kom ik al snel tot de conclusie dat er voor mij, als zwarte vrouw, amper iets bij is wat echt belangrijk is, wat aandacht besteed aan de positie van zwarte vrouwen binnen vrouwenstudies.”  

Verklaring van de zwarte vrouwengroep van Julia da Lima, voorgelezen op 17 december 1983, Archief Troetje Loewenthal

Om aandacht voor hun positie in de maatschappij op te eisen, initieerden vrouwen met diverse etnische achtergronden in de jaren 80 en 90 talloze activiteiten en netwerken onder de noemer Zwarte, Migranten- en Vluchtelingenvrouwenbeweging (ZMV-Vrouwenbeweging). Zij ontwikkelen begrippen en theorieën en laten zich inspireren door Amerikaanse zwarte feministische schrijvers en activisten als Audre Lorde en Angela Davis. Met het voorlezen van haar statement inspireerde Da Lima een groep Indische en Molukse vrouwen om in 1984 de term ‘Zwarte vrouwen’ te introduceren. Met de term duidden zij alle vrouwen die niet wit waren, om hun eigen unieke positie in de maatschappij te beschrijven. Zwart was hier een politieke term voor alle vrouwen die te maken kregen met discriminatie. In diezelfde periode wordt ook de tegenstellende term ‘wit’ geïntroduceerd. Dat is neutraler dan de term ‘blank’ omdat deze term in koloniale geschiedenis superioriteit uitdrukte.   

‘Zwart is een politieke stellingname. Het is géén huidskleuraanduiding! Het wordt door ons gebruikt om eenheid en solidariteit aan te geven onder niet witte mensen. Het is een bundeling van wat witte mensen noemen: allochtonen, buitenlanders, minderheden, derde wereld mensen, donker gekleurd, tweede generatie, enz. enz. Deze onderverdeling houdt de verdeel en heerspolitiek in stand!! Het maakt eenheid onder zwarte mensen onmogelijk. Het isoleert ons van elkaar. Daarom dus definiëren we ons eendrachtig als ZWART!!’
(Uit de eerste uitgave van de Zwarte Vrouwenkrant van de Stichting Zwarte Vrouwen en Racisme, 1985).

Eerste Zwarte Vrouwenkrant met Amerikaanse feminist Angela Davis op de omslag en definitie van de term ‘Zwart‘ op de achterkant, 1985. Uitgave Stichting Zwarte Vrouwen en Racisme, Collectie IAV-Atria.

In datzelfde jaar verscheen Philomena Essed’s baanbrekende boek Alledaags racisme. Het is dankzij vrouwen als Essed en Da Lima dat de verhalen van zwarte vrouwen zoals Harriet Jacobs en Sojourner Truth in Nederland langzaam maar zeker de zichtbaarheid kregen die zij verdienden. Want ook 40 jaar na het uitgeven van de Nederlandse vertaling van Incidents in the life of a slave girl zijn die verhalen van belang om ook in Nederland hedendaags racisme en seksisme te kunnen begrijpen.  

Het Dames-Comité

In 1855 richtte de Amsterdamse Anna Bergendahl, samen met haar zus Charlotte, het Dames-Comité te Amsterdam ter bevordering van de Afschaffing der Slavernij in Suriname op. Het comité zamelde geld in om tot slaaf gemaakte mensen vrij te kopen. De vrouwen maakten en verkochten onder andere handwerken, wierven contribuerende leden en verkochten loten. Of het comité zich ook actief uitsprak tegen slavernij, is niet bekend. Wel besloten 733 Amsterdamse vrouwen in 1855 een petitie te ondertekenen met een ‘Adres van vrouwen aan den Koning, ter afschaffing der slavernij’. Een oorkonde van deze actie is jaren later nagemaakt voor een tentoonstelling over vrouwenarbeid.  

Bovenste deel van de oorkonde Adres van vrouwen aan den Koning, ter afschaffing der slavernij, waarschijnlijk gemaakt in 1898 t.b.v. De Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, Collectie IAV-Atria.

Verzet tegen slavernij

Aan de hand van archief- en literatuurbronnen onderzochten Aspha Bijnaar, Karin Lurvink en Katharina Joosen de rebelse rol van vrouwen in de Atlantische slavernijgeschiedenis (2018). Hun onderzoek wees uit dat vrouwen zowel openlijke als verborgen verzetsacties tegen slavernij ondernamen. Zo stuitten de onderzoekers op verhalen van vrouwen die deelnamen aan proteststakingen maar ook op moordplannen tegen hun eigenaar, zoals in de vorm van vergiftiging. Er zijn ook voorbeelden van vrouwen die de plantages probeerden te ontsnappen, weigerden zich te laten bekeren tot het christendom of voorkwamen zwanger te raken. Daarnaast waren er vrouwen die zich actief uitspraken tegen slavernij. Maria Stewart was in 1832 waarschijnlijk de eerste vrouw die zich publiekelijk afzette tegen kolonialisme. Zij riep zwarte mensen op om in actie te komen ter verdediging van hun mensenrechten.

* Dit is de spelling in de biografieën van Truth, maar de spelling die algemeen bekend is, is ‘Ain’t I a woman?’

Artikel door Anne Geertjes & Roselle Servage.
Herstory is een samenwerking tussen Atria & Opzij. Dit artikel is eerder gepubliceerd in Opzij, juni-juli 2023. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.

Lees verder: special Vrouwen in de Nederlandse slavernij