Foto van Women’s March 2022, Studio FFF Amsterdam

In dit artikel lees je meer over het probleem femicide. Wat is het precies? Hoe vaak komt het voor? En hoe pakken we het aan?  

Dit artikel is onderdeel van een reeks artikelen over femicide.

Lotte (14), Solaine (33), Natalie (35), Raifa (37), Cindy (46), Eva (28), Clarinda (34), Sandra (56), Tiny (73), Nathalie (50), Sidney (21), Sonja (75), Esmee (14), Rachel (30), Shella (30), Stephanie (33), Shanty (24), Mieke (21), Yerma (30), Anna (39), Samantha, Jane (65), Manuela (34), Silvana (36), Maria (43), Michel (66), Rubia (52) en Fenny (70).

Dit zijn enkel de publieke gegevens van een aantal vrouwen* wiens (ex-)partners hen vermoordden. Dodelijk geweld tegen vrouwen gebeurt vaker dan je denkt. In 2021 werden in Nederland 38 vrouwen vermoord, in 2020 waren dit er zelfs 44. Deze moorden hebben één ding gemeen: ze hebben vaak gender als motief.

Femicide 

Femicide wordt vaak als synoniem gebruikt voor vrouwenmoord. De term ‘vrouwenmoord’ omvat iedere moord op een vrouw. Maar de term ‘femicide’ legt de focus op de motieven van deze moorden. Zij zijn gendergerelateerd.
Niet alle moorden op vrouwen zijn dan ook gevallen van femicide. Er is nog geen consensus over de precieze betekenis van de term. Wel kennen we een algemene opvatting. Gender is namelijk een motief. 

Definities 

Veel artikelen verwijzen naar Amerikaanse onderzoeker, oud-hoogleraar en activist dr. Diana E. H. Russell als de eerste gebruiker van de term femicide in feministische context. Dat deed zij tijdens het eerste International Tribunal on Crimes Against Women in 1976. Dit was een bijeenkomst waarin voor het eerst de misdaden tegen vrouwen in kaart werden gebracht. Russell gebruikte de volgende omschrijving: 

‘femicide, the killing of females by males because they are female.’ – Diana E.H. Russell en Nicole Van de Ven (p. 161) 

Zij baseerde deze definitie op het niet-gepubliceerde werk van Carol Orlock. Toen Russell de term voor het eerste hoorde, zag ze gelijk de waarde ervan in. In een video uit 2011 redeneert de Amerikaanse feminist dat het ontstaan en gebruik van de term essentieel is. Een levensbedreigend gevaar zoals femicide vraagt om taal. Toch dekt de definitie van Russell niet volledig de lading. Toch niet alleen mannen kunnen vrouwenhaat koesteren? De Verenigde Naties definieert de term als volgt: 

‘gender-related killings of women and girls’ – UNODC, UN Women, CEGS (p. 3) 

De World Health Organisation (WHO) en het European Institute for Gender Equality (EIGE) stellen dat femicide gaat om moord op een vrouw vanwege haar gender, dus vanwege het feit dat zij door het leven gaat als een vrouw. Een duidelijke definitie is nodig om te leren hoe groot het probleem is en hoe het ontstaat. Alleen door klare taal kunnen wetten tot stand komen om femicide specifiek te bestrijden. Daar is in Nederland nog terrein te winnen. 

De verschillende vormen van femicide 

De aanloop naar femicide kent patronen en risicofactoren, maar ieder geval van femicide heeft een persoonlijk verhaal. Zo lopen de gedachtepatronen van de daders uiteen. Ook de achtergronden van de slachtoffers zijn verschillend. Femicide kent geen afkomst, sociale klasse of religie. Deze slachtoffers hebben niets met elkaar gemeen, behalve iets essentieels: ze zijn vrouw.

Protest tegen femicide in Argentinië, foto door Paula Kindsvater via Wikimedia Commons.
Vertaling witte bord: ‘Ik schreeuw vandaag, want als ik er morgen niet meer ben, wil ik dat zij voor mij schreeuwen’. 

Hoe vaak komt femicide voor?  

Uit het onderzoeksrapport over femicide van UN Women en UNODC blijkt dat in 2021 wereldwijd meer dan 5 vrouwen en (jonge) meiden werden vermoord door een familielid of (ex-)partner. Niet per week of dag, maar per uur. Het idee heerst dat femicide enkel voorkomt in landen zoals Argentinië, Spanje en Italië. Demonstranten gaan daar massaal de straat op, want het aantal vrouwen dat hun leven verliest aan geweld is groot. Toch telt Nederland meer slachtoffers per hoofd van de bevolking dan bijvoorbeeld Spanje. Bij 60% van de vrouwen die tussen 2017 en 2021 in Nederland werden vermoord, was de (vermoedelijke) dader de (ex-)partner.  Bij mannen was dit 5%. Een groot verschil dus. 

*waarvan verdachte/dader in beeld.  Bron: CBS, Moord en doodslag 2021.

‘Dark number’ 

Het is belangrijk om ons bewust te zijn van het ‘dark number’. Oftewel: de niet-geregistreerde gegevens over misdaden. Zo staat niet iedereen geregistreerd als (ex-)partner bij de burgerlijke stand (gegevens die het CBS gebruikt om daders en slachtoffers te categoriseren). En zijn personen in kwetsbare situaties niet altijd in het bezit van de Nederlandse identiteit. Ook wordt niet van ieder misdrijf melding gemaakt of van elke zaak de context, ofwel de relatie van het slachtoffer tot de dader, onderzocht. En niet iedere dader wordt opgespoord. We kunnen daarom enkel gissen hoeveel vrouwen slachtoffer zijn geworden van femicide. Alleen door meer informatie te verzamelen over de daders, slachtoffers en de context, leren we meer over de motieven achter de moord op vrouwen. Zo kunnen we gerichter beleid maken en op tijd ingrijpen om zo femicide te voorkomen.

Een oorzaak van femicide: verwachtingen doorbreken 

Vrouwen hebben in onze maatschappij te maken met andere verwachtingen over hun gedrag dan mannen. Zorgzaam, lief en meegaand: zo ‘hoort’ een vrouw te zijn. Van mannen wordt verwacht dat zij het tegenovergestelde van vrouwen zijn. Sterk, koel en dominant. Maar in dit beeld herkent lang niet iedereen zich. Een vrouw die het heft in eigen handen neemt, door bijvoorbeeld haar stem te verheffen of een relatie te verbreken, gaat tegen de norm in. Een (ex-)partner of familielid die deze vrouw onder de duim wil houden, in lijn met de mannelijke norm, raakt zo de controle kwijt. Met jaloezie, woede of zelfs agressie tot gevolg.

Dit geweld legt onderliggende rolpatronen en machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen bloot. Uit de factsheet ‘Gendernormen en geweld onder jongeren’ (2020) van Atria en Rutgers blijkt dat 13% van de bevraagde jongens vindt dat het slaan van zijn vriendin soms noodzakelijk is om respect af te dwingen. 4% van de bevraagde meiden is het hiermee eens. Rigide opvattingen over mannelijkheid en vrouwelijkheid, zogenaamde gendernormen, spelen een cruciale rol bij het ontstaan van dit geweld. Agressie is dus niet alleen een probleem van gisteren en vandaag, maar ook voor de toekomst. 

Huiselijk geweld 

Bij veel gevallen van (ex-)partnerdoding gaat geweld vooraf. Bijvoorbeeld in de vorm van bedreigingen en stalking. Zo ontving Natalie (35) 44 bedreigingen van haar partner voordat hij de daad bij het woord voegde. De ex-partner van Rachel (30) installeerde spyware op haar telefoon en hield haar zo in de gaten. Ook gaat er vaak huiselijk geweld, intimidatie of seksueel geweld aan femicide vooraf. Toch horen we hier weinig over. Veel vrouwen durven er niet over te praten.  

‘Er heerst veel schaamte bij vrouwen.’ – Mariët, moeder van Shelley 

Het taboe heerst dat je zwak en dom moet zijn om in een gewelddadige relatie vast te zitten, maar dat is niet zo. Een giftige relatie kan iedereen overkomen. Daarom moeten we huiselijk geweld bespreekbaar maken. Zo voorkomen we hopelijk dat geweld ‘achter gesloten deuren’ meer vrouwen fataal wordt. 

Hoe pakken we femicide aan? 

Het probleem is niet nieuw, ook al zetten steeds meer media femicide de afgelopen jaren in het licht. Doorgaans erkent de media het patroon van geweld niet. Veel vrouwen verliezen hun leven door hetzelfde probleem, maar met termen zoals ‘crime passionel’ of ‘gezinsdrama’ onderschatten we de structurele aard van femicide. Wat kunnen we doen tegen een probleem dat zo diep in onze maatschappij is geworteld? De aanpak komt dichterbij als we het probleem: 

• erkennen
  
• agenderen
• verder onderzoeken, zeker in Nederlandse context
• bespreekbaar maken in onderwijsorganisaties, bij gezondheidsmedewerkers en binnen politie en justitie

Foto van Women’s March 2022 door Studio FFF Amsterdam. 

Op dit moment is er nog weinig onderzoek gedaan naar femicide in Nederland. Die kennis hebben we wel nodig, om meer bewustwording te creëren en om de omvang van en aanleiding tot femicide in Nederland beter in kaart te brengen. Atria ziet het belang van meer wetenschappelijk onderzoek naar femicide en wil daaraan bijdragen. Zo kunnen we met de juiste onderbouwing de signalen en risicofactoren in Nederland rondom femicide in kaart brengen en gericht beleid ontwikkelen om deze extreemste vorm van gendergerelateerd geweld te voorkomen.   

Inclusief taalgebruik
Met de woorden vrouwen* en meiden* worden in dit artikel personen bedoeld die zich identificeren als vrouw, ongeacht of dit hen toegeschreven was bij geboorte. 

Beau Visser, student BA Geschiedenis, minor Criminologie, stagiaire Marketing & Communicatie 

Ken jij of ben jij iemand in een onveilige situatie?

Kijk ook bij twijfel op: 

• slachtofferwijzer.nl, om meer te leren over verschillende vormen van geweld en hoe je (als naaste) kunt handelen. 
• safewomen.nl, een online hulpmiddel voor vrouwen die te maken hebben (gehad) met partnergeweld. 
• veiligthuis.nl, het advies- en meldpunt bij huiselijk geweld. 

Dit artikel is de basis van een reeks artikelen over femicide, waarin we vier gastbloggers vroegen in te zoomen op bepaalde aspecten van femicide en ze in gesprek gingen met een hulpverlener uit de praktijk.

Lees verder

• Contesting femicide: feminism and the power of law 
• Criminalisation of gender-based violence against women in European States, including ICT-facilitated violence 
• Femicide: a global issue that demands action 
• Femi(ni)cide : Vrouwenraaddossier 2021  
• Femicide across Europe 
• Global study on homicide 2018: gender-related killing of women in girls 
• Femicide: the politics of woman killing 
• Femicides: the undeclared war on women in Europe