Foto: presentatie Caleidoscopische visies, © E-Quality / Atria, collectie IAV-Atria. V.l.n.r.: Joan Ferrier (directeur E-Quality), Maayke Botman, Gloria Wekker, Nancy Jouwe.

Intersectioneel feminisme is een vorm van feminisme vanuit het uitgangspunt dat iedereen te maken heeft met verschillen op grond van bijvoorbeeld huidskleur, leeftijd en klasse, en dat de samenhang van deze verschillen zorgt voor structurele voordelen of nadelen. Intersectioneel feminisme noemen we in Nederland ook wel kruispuntdenken of caleidoscopisch denken.

Maar waar komt de term intersectioneel feminisme vandaan? En wat betekent het precies? Wie hebben in Nederland een weg gebaand voor het kruispuntdenken? En hoe ziet deze vorm van feminisme er nu uit?  

Oorsprong van de term intersectioneel feminisme

De Amerikaanse hoogleraar rechten en burgerrechtenactiviste Kimberlé Crenshaw schreef in 1989 een essay waarin ze de term intersectioneel feminisme opwierp. Zij maakte het begrip intersectionaliteit begrijpelijk aan de hand van een zaak over discriminatie bij de fabriek General Motors.

In 1976 klaagden Emma DeGraffenreid en andere zwarte vrouwen in de V.S. de autofabriek aan voor discriminatie op basis van ras en geslacht. Wat was er aan de hand? Kantoorfuncties gingen alleen naar witte vrouwen, op de fabrieksvloer werkten alleen zwarte mannen. Het gevolg was dat zwarte vrouwen bij het bedrijf helemaal niet meer aan het werk kwamen. Doordat ze zwart waren én vrouw werden ze dubbel gediscrimineerd.

Sojourner Truth

Crenshaw wordt meestal genoemd als de bedenker van de uitdrukking intersectionaliteit. De basis werd echter al eerder gelegd door andere Amerikaanse denkers, zoals Sojourner Truth, een zwarte vrouw die hetzelfde mechanisme in 1851 introduceerde.

“That man over there says that women need to be helped into carriages, and lifted over ditches, and to have the best place everywhere. Nobody ever helps me into carriages, or over mud-puddles, or gives me any best place! And ain’t I a woman?”

Sojourner Truth stelde in deze toespraak ‘Ain’t I a woman’ de vraag wat haar huidskleur met haar vrouw-zijn te maken had. Want was zij geen vrouw omdat ze zwart was? Ze wees hier op het feit dat je als vrouw van kleur anders wordt behandeld. En een andere strijd voert dan een witte vrouw.

Kruispuntdenken in Nederland

Hoogleraar Critical Race, Gender and Leadership Studies Philomena Essed en emerita hoogleraar Gender en Etniciteit Gloria Wekker hebben een belangrijke rol gespeeld in de opkomst van intersectionaliteit in Nederland. Zij schreven bekende boeken als Alledaags Racisme (Essed, 1984) en White Innocence / Witte Onschuld (Wekker, 2016/2018), die nog steeds als standaardwerken over racisme, gender en etniciteit worden beschouwd.

Voordat er in Nederland werd gesproken over intersectioneel denken als begrip, werd er al wel geschreven over het thema. Aan de hand van interviews met Surinaamse en Afro-Amerikaanse vrouwen over alledaagse situaties, schetste Philomena Essed in 1984 een beeld van de vooroordelen en het racisme dat zij dagelijks ondervonden. Gloria Wekker zou hier in latere publicaties op voortbouwen en de term intersectionaliteit in 2001 in Nederland introduceren als ‘kruispuntdenken’.

 Caleidoscopisch denken  

In het boek Caleidoscopische Visies (gepubliceerd op 8 maart 2001) wordt de geschiedenis van de zwarte, migranten-, en vluchtelingenvrouwenbeweging in Nederland gedocumenteerd. De ZMV-vrouwenbeweging was een beweging in de jaren ’80 en ’90 van vrouwen met verschillende etnische achtergronden. Zij vonden elkaar in een gemeenschappelijke onderdrukking en stelden de betekenis van gender en etniciteit in Nederland aan de orde.

In Caleidoscopische Visies introduceert Gloria Wekker naast het concept ‘kruispuntdenken’ ook de term ‘caleidoscopisch denken’. Dit komt overeen met het begrip intersectionaliteit:

“Een eerste stap bij caleidoscopisch denken behelst zelfreflectie; iedereen leert inzien dat we allemaal gelijktijdig gepositioneerd zijn naar gender, etniciteit, klasse en seksuele voorkeur en dat sommige combinaties meer macht in zich dragen dan anderen.”

Witte vrouwen

Gloria Wekker en Helma Lutz maakten in een ander hoofdstuk inzichtelijk hoe bij de term ‘vrouwen’ vrijwel automatisch aan witte vrouwen wordt gedacht.  Zij lieten zien hoe witheid, kortom, de norm is. Wekker en Lutz bestudeerden als casus het wervingsbeleid van de politie. Die probeerde meer vrouwen en personen met een migratieachtergrond aan te trekken voor het korps. De politie dacht hierbij aan twee aparte groepen: vrouwen óf mensen met een migratieachtergrond. Bij vrouwen werd aan witte vrouwen gedacht, en bij mensen met een migratieachtergrond aan mannen.

De zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging

De vrouwen die deel uitmaakten van de ZMV-vrouwenbeweging organiseerden talloze activiteiten. En ze drukten een stempel op het maatschappelijke debat over feminisme, gender en etniciteit. Caleidoscopische Visies is tot nu toe het enige boek dat deze beweging uitvoerig in kaart brengt. (In Daar hoor ik ook bij van Roline Redmond uit 1990 wordt al een beknopt overzicht gegeven.) Het boek bevat bijdragen van Maayke Botman en Nancy Jouwe, Gloria Wekker en Helma Lutz, Troetje Loewenthal, Amalia Deekman en Mariette Hermans, Isabel Hoving en Gabbi Mesters, Esther Captain en Halleh Ghorashi.

Foto van Sister Outsider in 1984, vlnr: José Maas, Tania Leon, Gloria Wekker, Tieneke Sumter, fotograaf: Robertine Romeny, collectie IAV-Atria

Sister Outsider en Audre Lorde

Gloria Wekker was naast academica ook een van de oprichters van Sister Outsider. Deze groep van zwarte lesbiennes zette zich in voor de zichtbaarheid van zwarte, lesbische vrouwen in Amsterdam. Zij maakten onderdeel uit van de zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging. De naam Sister Outsider verwees naar een essaybundel van de Amerikaanse dichteres en essayist Audre Lorde.

Lorde liet in haar essays en poëzie al zien dat je seksisme, homofobie en racisme niet los van elkaar kunt zien. Zij deed een pleidooi voor het erkennen van de verschillen tussen mensen en de posities die zij innemen.

“It is not our differences that divide us. It is our inability to recognize, accept, and celebrate those differences.”

Audre Lorde, Sister Outsider: essays and speeches

Verschillende initiatieven

Binnen de ZMV-vrouwenbeweging waren, naast Sister Outsider, nog veel meer organisaties actief, zoals het documentatiecentrum Flamboyant (later voortgezet als Zami) en de Marokkaanse Vrouwen Vereniging Nederland (MVVN). Allemaal droegen zij bij aan de zichtbaarheid van zwarte vrouwen en vrouwen van kleur. En via verschillende initiatieven besteedden ze aandacht aan de intersecties tussen gender, etniciteit, seksuele oriëntatie en klasse. Er werden feesten en vrouwencafés georganiseerd, eigen mediakanalen opgericht als de Zwarte Vrouwenkrant en de Zwarte Vrouwenradio.

Zwart als politieke term

De term ‘zwarte vrouwen’ werd in 1984 door een groep Indische en Molukse vrouwen geïntroduceerd, in navolging van het statement van de Nederlands-Molukse feminist Julia da Lima aan de Winteruniversiteit Vrouwenstudies in 1983. Zij gebruikten deze term als aanduiding voor alle vrouwen die niet wit waren en om hun eigen unieke positie in de maatschappij te beschrijven. Zwart was hier de politieke term voor alle vrouwen die te maken kregen met discriminatie. In 1985 werd deze term in de eerste publicatie van de Zwarte Vrouwenkrant nog eens toegelicht:

Zwart is een politieke stellingname. Het is géén huidskleuraanduiding! Het wordt door ons gebruikt om eenheid en solidariteit aan te geven onder niet witte mensen. Het is een bundeling van wat witte mensen noemen: allochtonen, buitenlanders, minderheden, derde wereld mensen, donker gekleurd, tweede generatie, enz. enz. Deze onderverdeling houdt de verdeel en heerspolitiek in stand!! Het maakt eenheid onder zwarte mensen onmogelijk. Het isoleert ons van elkaar. Daarom dus definiëren we ons eendrachtig als ZWART!!”

Wit

In deze periode wordt ook het tegenstellende ‘wit’ als term geïntroduceerd, dat neutraler is dan de term ‘blank’ omdat deze laatste term in koloniale geschiedenis superioriteit uitdrukte. Philomena Essed schreef hierover meer in haar boek Alledaags racisme, dat in 1984 uitkwam. Bovenstaande uitleg over ‘zwart’ en ‘wit’ is ook gebruikt op posters van de Zwarte Vrouwentelefoon – voor en door Zwarte vrouwen.

Later werd aan ‘zwarte vrouwen ook ‘migrantenvrouwen’ en ‘vluchtelingenvrouwen’ toegevoegd. Om meer ruimte te bieden voor de verschillen tussen de groepen.

Medewerkers E-Quality en directeur Joan Ferrier (3e van rechts), fotograaf: Amazone Natival, collectie IAV-Atria

Intersectionele organisaties in Nederland

Een van de eerste organisaties in Nederland die emancipatiekwesties vanuit intersectioneel perspectief benaderde was E-Quality, kenniscentrum voor emancipatie, gezin en diversiteit. Met onderzoek en factsheets zette E-Quality zich in voor vrouwen met verschillende etnische achtergronden en maatschappelijke posities. Een groot deel van de achterban van E-Quality had wortels in de ZMV-vrouwenbeweging. E-Quality werd in 1997 opgericht en fuseerde in 2012 met Aletta (voorheen IAV/IIAV) tot Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Veel kennis en praktijkervaring van de intersectionele werkwijze ging hiermee verloren.

Een andere organisatie die al sinds 1994 vanuit een intersectioneel perpectief beleid voert is Tiye International. Dit is een koepelorganisatie voor initiatieven van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen gericht op het verbeteren van de positie van ZMV-vrouwen. Organisaties die lid zijn van Tiye richten zich op kennisdeling en beleidsbeïnvloeding op nationaal en internationaal niveau. Volgens Tiye International moet beleid oog hebben voor verschillen in machtsposities tussen mannen en vrouwen en vrouwen onderling. Omdat er anders niet werkelijk sprake kan zijn van gelijke kansen.

Intersectioneel feminisme anno nu

Intersectioneel feminisme is inmiddels doorgedrongen tot allerlei activistische groepen die zich inzetten voor uiteenlopende doelen, van de rechten van transgender personen tot de toekomst van het klimaat. Veel jongeren ervaren het intersectionele perspectief als een vanzelfsprekend uitgangspunt omdat het oog heeft voor alle vormen van onrecht en de samenhang daartussen.

“My feminism will be intersectional or it will be bullshit.”

(Flavia Dzodan, 2011)

De Argentijnse feministe Flavia Dzodan uit Amsterdam schreef in 2011 een essay met bovenstaande zin als titel. Het was een pleidooi waarin ze haar mede-feministen oproept emancipatiekwesties vanuit intersectioneel perspectief te benaderen. Tien jaar later worden de woorden wereldwijd als pakkende slogan gebruikt voor T-shirts.

Betekenis intersectioneel feminisme

Intersectioneel feminisme is steeds gangbaarder, maar de betekenis van de term wordt soms uit het oog verloren.

Intersectioneel feminisme erkent dat iedereen door verschillende aspecten van diens identiteit (zoals gender, huidskleur en seksualiteit) door de maatschappij op verschillende punten van een as wordt geplaatst. Deze assen (bijvoorbeeld ‘vrouw zijn’ of ‘van kleur zijn’) kunnen overlappen waardoor er specifieke posities (standpunten) ontstaan die gepaard gaan met een meer of mindere mate van macht.

De positie en invloed van een witte hoogopgeleide vrouw verschilt van de positie en ervaring van een transvrouw van kleur. Beiden nemen een plek in de samenleving in die gepaard gaat met hieraan verbonden voordelen en nadelen. Intersectioneel feminisme zet zich vanuit dit inzicht en uitgangspunt niet alleen in voor het verbeteren van de positie van witte cisgender vrouwen (vrouwen die zich identificeren met het geslacht dat hen bij de geboorte werd toegewezen), maar voor het verbeteren van de positie van alle groepen die een vorm van discriminatie ervaren. Bij intersectioneel feminisme gaat het ook over de LHBTIQ+-gemeenschap, mensen met een (on)zichtbare handicap, personen van kleur, én over de verschillende achtergronden in klasse, opleiding en religie.

Lees verder

• Caleidoscopische visies
• Daar hoor ik ook bij
• Holland ligt niet dicht bij de hemel
• Framing intersectionality: debates on a multi-faceted concept in gender studies
• De koppeling van gender en etniciteit in beleid
• Intersectionaliteit: een uitnodiging tot inclusief denken over gender, etniciteit, discriminatie en beeldvorming
• Lezingenbundel intersectionaliteit
• Dit geldt voor iedereen: verslag van de conferentie Intersectionaliteit : van theorie naar praktijk, 15 november 2002
• Validisme en gender
• De actualiteit van diversiteit
• Met het oog op de praktijk: inzichten uit vrouwenstudies voor politiek en beleid

Tekst: Lauriene Happel en Noortje Willems