Aletta Jacobs (1854-1929) was de eerste vrouw in Nederland die een HBS bezocht, de eerste vrouw die arts werd en de eerste vrouw die promoveerde. Zo’n kwart eeuw lang stond ze in Nederland aan het hoofd van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Samen met een netwerk van feministen in binnen- en buitenland heeft ze de positie van vrouwen in Nederland op hun grondvesten geschud.  

Maar wie was Aletta Jacobs precies? Hoe zag het leven en werk van Aletta Jacobs eruit? In dit artikel beantwoorden we deze vragen. 

9 februari: geboortedag van Aletta Jacobs

Hoe groeide Aletta Jacobs op? 

Aletta Henriëtte Jacobs werd op 9 februari 1854 geboren als dochter van de progressieve Joodse Abraham Jacobs en Anna de Jongh. Haar vader was huisarts in het Groningse Sappemeer en haar moeder zorgde voor het huishouden. Dit was een grote klus, want het gezin bestond uit 11 kinderen. Aletta had al vroeg grote ambitie:  

‘Van mijn zesde jaar af heb ik steeds met de meest mogelijke beslistheid verklaard, dat ik, net als Pa en Julius, dokter wou worden. Geen oogenblik is toen of later de gedachte bij mij opgekomen, dat dit voor een meisje moeilijk zou gaan. Hoe kon dat ook? Thuis werd immers tusschen jongens en meisjes geenerlei verschil gemaakt.’
Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs (p. 5) 

Op 26 juli 1870 behaalde ze haar leerling-apotheker examen. De examinatoren raadden haar aan om apotheker te worden. Haar oudere zus Charlotte werd jaren eerder de eerste vrouw in dit vak. Maar apotheker worden, dat was niet haar doel. Nederland kende nog geen vrouwelijke artsen toentertijd, maar Jacobs was vastberaden om de titel ‘dokter’ te behalen. Niet lang na haar examen ging ze als eerste vrouw lessen volgen aan de Hogere Burgerschool (HBS). Ze was toen nog maar zestien jaar oud. 

Aletta ging studeren 

Toegang tot de universitaire collegebanken was pas mogelijk na aflegging van het zogeheten ‘admissie-examen’. Vrouwen mochten deze niet maken. Toch vond Aletta een maas in de wet. De liberale minister Thorbecke had eerder al een jongeman vrijstelling verleend van het toelatingsexamen, omdat hij was opgeleid tot leerling-apotheker. Waarom zou hij wel mogen studeren en zij niet?
Jacobs stuurde de minister een brief waarin ze om dezelfde vrijstelling vroeg. Ze ontving vrijstelling en vertrok op 20 april 1871 naar haar leven als studente aan Rijksuniversiteit Groningen. Ze moest een proeftijd van een paar maanden doorlopen, en werd vervolgens officieel toegelaten.

Dat Jacobs ging studeren was voor iedereen wennen. Naast Anna Maria van Schurman was zij immers de eerste vrouw in Nederland die aan de universiteit studeerde. Jacobs werd bespot en ook haar broers werden getreiterd, zelfs zo heftig dat één van hen Aletta openlijk doodverklaarde. Het was zwaar voor de jonge studente. Ondanks dit alles gaf ze niet op. Uiteindelijk ontving ze een definitieve toestemming en slaagde ze in 1878 voor haar artsexamen. Op 8 maart 1879 promoveerde Jacobs tot doctor in de medicijnen, terwijl ze nog maar 25  jaar oud was. Haar vader was trots en schreef over zijn dochter in een gedicht: zij is ‘de hoogste trap als vrouw bestegen’.  

Huisarts aan de Herengracht in Amsterdam 

Aletta Jacobs vestigde zich als huisarts aan de Herengracht. Ook gaf ze in de Amsterdamse Jordaan gratis consulten aan arme vrouwen. Hoewel ze gecertificeerd arts was, kreeg ze met veel problemen te maken. Ze blikt in 1924 terug: 

‘Hoeveel moeilijkheden heb ik in die eerste jaren, toen ik als zelfstandig werkende vrouw mijn beroep uitoefende, moeten overwinnen.’
Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs (p. 70) 

Zo kreeg ze boze patiënten te verduren. Sommigen stelden het niet op prijs dat ze dezelfde tarieven vroeg als haar mannelijke collega’s. Ze kreeg in haar praktijk veel te maken met vrouwen die door opeenvolgende zwangerschappen waren uitgeput. In haar verdere wetenschappelijke studies onderzocht ze daarom een voorbehoedsmiddel om ‘willekeurig moederschap’ te voorkomen: het pessarium. Ze introduceerde deze bij de Nederlandse bevolking in 1882, maar niet zonder problemen. 

‘Heel de medische wereld stortte de fiolen van haar toorn over mijn hoofd uit, en de enkelen die het innerlijk met mij eens waren, zwegen, uit vrees dat ook hun de algemeene verontwaardiging zou treffen.’
Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs (p. 83) 

Aletta Jacobs en het gezin 

Jacobs ondervond vanuit de maatschappij veel weerstand, maar werd gesteund door een aantal vrienden, waaronder Carel Victor Gerritsen. Hij steunde haar idealen en bewonderde haar werk. Hun vriendschap groeide uit tot liefde. Ze hadden beiden bezwaar tegen de belofte van gehoorzaamheid die de vrouw aan de man moest afleggen in het huwelijk. Toch trouwden ze in 1892. Hoewel ze een kinderwens hadden, mochten ze helaas niet lang de rol van ouders vervullen. Ze kregen een zoontje, maar na slechts een dag overleed hij. Het heeft hen jaren geduurd om over dit verdriet heen te komen.

Na de dood van haar geliefde in 1905 duurde het lang voordat Aletta zich weer aan haar idealen kon wijden. Maar de strijd om het vrouwenkiesrecht gaf haar het vuur in de ogen terug. 

Foto van Carel Victor Gerritsen, fotograaf: H.C. de Graaff, collectie IAV-Atria

Vrouwenkiesrecht

In 1883 wilde de 28-jarige Jacobs zich verkiesbaar stellen voor de Amsterdamse gemeenteraad, maar werd geweigerd. De gemeenteraad antwoordde op haar verzoek:  

‘…adressante moge zich dan al beroepen op de letter der Wet, volgens den geest onzer Staatsinstellingen is aan de vrouw geen kies- of stemrecht verleend.’
Gemeenteraad Amsterdam (p. 83) 

In 1894 richtte Wilhelmina Drucker de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VVK) op. Jacobs werd president van de afdeling in Amsterdam. Ze zag de voordelen van samenwerken en het bundelen van krachten van vrouwen uit het hele land.

Het hoofdbestuur van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht tijdens de grote demonstratie in Amsterdam op 18 juni 1916, Collectie IAV-Atria

In het buitenland 

Maar Jacobs richtte zich niet alleen op Nederland. Ze werkte ook samen met de International Women Suffrage Alliance (IWSA). Samen met de voorzitter, Carrie Chapman Catt, begon ze daarom in 1911 aan een wereldreis om de ideeën van het vrouwenkiesrecht te verspreiden.  

In 2018 werden de eerste bewegende beelden ontdekt van Aletta Jacobs. Samen met 2 andere invloedrijke vrouwen loopt aan het begin van de 20e eeuw voor de Brandenburger Tor, in Berlijn, tijdens de Eerste Wereldoorlog. Links de Amerikaanse Jane Addams, mede-oprichter van Hull House in Chicago en president van de nieuw gevormde Women’s International League for Peace and Freedom (WILPF). In het midden Alice Hamilton, een medewerker van Addams in het Hull House-project. Daarnaast Aletta Jacobs, die ook betrokken was bij de oprichting van de WILPF. (Filmopname door fotograaf William H. Durborough).

Naast het feministische werk dat ze in het buitenland deed, maakten Aletta Jacobs en haar man Carel Victor Gerritsen graag fietstochten. In een aantal blogs zetten we de reis uiteen die Aletta Jacobs maakte op de fiets in 1898 door Noord-Engeland en Schotland, genaamd Tour d’Aletta. 

Idealen

Jacobs speelde een belangrijke rol in de ‘eerste feministische golf’. Gedurende haar leven maakte ze werk van onderwerpen zoals stemrecht voor vrouwen, zitplaatsen voor winkeljuffen, seksuele voorlichting en wereldvrede. Tien jaar nadat de eerste vrouwen in Nederland actief stemrecht bemachtigden, op 10 augustus 1929, overleed ze.

Archief van Aletta Jacobs 

Het archief omvat afbeeldingen, voorwerpen en documenten die de Nederlandse en internationale strijd voor vrouwenrechten laten zien. Een van de belangrijkste thema’s in het archief is de strijd om vrouwenkiesrecht. Zo zijn brieven terug te vinden van internationale feministen als Carrie Chapman Catt en Olive Schreiner, gericht aan Jacobs. Het archief bevindt zich in Amsterdam bij Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis en is digitaal te raadplegen.   

Het archief van Aletta Jacobs is opgenomen in het UNESCO Memory of the World-programma. Door deze erkenning krijgt het werk een beschermde status. Slechts 4 andere vrouwen komen voor in die lijst, op de ruim 400 archieven die zijn opgenomen. Ook is Aletta Jacobs sinds 2009 opgenomen in de Canon van Nederland. Atria mocht in 2023 dit venster aanvullen met 3 stukken uit haar collectie.

Lees verder over het leven en werk van Aletta Jacobs

• Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs 
• Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid, Mineke Bosch (2005)  
• Voorwerp: de waaier van Aletta Jacobs in het archief van Atria. 
• Boek: Aletta Jacobs : ‘niet in haar kracht te stuiten’, een uitgave n.a.v. de Aletta Jacobs Tentoonstelling Hoogezand-Sappemeer.
• Autobiografie en herinneringen van Aletta Jacobs 
• Het F-stuk van Mineke Bosch 
• Het ‘paspoort’ of reisdocument van Aletta Jacobs 
• Speld ‘Vrouwenkiesrecht‘ gedragen door Aletta Jacobs 
• Gedenkboek Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (1884-1919) 
• Toespraak Aletta Jacobs eindigde op de tweede plek in de verkiezing ‘Beste Nederlandse speech aller tijden’.