Abortusdemonstratie op 24 april 1976, fotograaf Ton Sonneveldt, collectie IAV-Atria

8 mei 2024

Ongewenst zwanger? Nu kun je zonder verplichte bedenktijd abortuszorg krijgen. Maar die keuzevrijheid was lang niet altijd vanzelfsprekend. Abortus was, hoewel gedoogd, tot 1981 zelfs strafbaar in Nederland. Vrouwenorganisaties streden in de jaren ’60 en ‘70 daarom voor verandering. Met de komst van Man Vrouw Maatschappij, Dolle Mina en het daaruit volgende Wij Vrouwen Eisen volgden menig protest elkaar op. Zo ook op 24 april 1976. Duizenden mensen komen die dag naar Amsterdam om van het Museumplein naar het Beursplein te marcheren. Hun eisen? Abortus uit het wetboek van strafrecht, in het ziekenfondspakket en de vrouw beslist. ‘’Hierover kan niet onderhandeld worden’’. 

Wij Vrouwen Eisen (WVE), een actiegroep opgericht in 1974 die streed voor het wijzigen van de Nederlandse abortuswetgeving, wilde na hun eerste reeks protesten opnieuw in actie komen. De tijd drong, want midden september 1976 zouden twee wetsvoorstellen omtrent abortus behandeld worden in de Tweede Kamer. Het was niet de eerste keer dat voorstellen de revue zouden passeren, maar tot op heden had nog geen enkele wet de eindstreep gehaald. De actievoerders vonden het belangrijk om hun eisen daarom nogmaals te laten klinken. Luid en duidelijk. Tijdens een vergadering in de Kargadoor te Utrecht besluit Wij Vrouwen Eisen te gaan demonstreren op 24 april. Ze begroten 10.200 gulden, de helft gaat naar affiches en drukwerk.

Fotograaf: Ton Sonneveldt, collectie IAV-Atria

Stiekem flyeren

En dus beginnen de voorbereidingen. Wij Vrouwen Eisen heeft inmiddels door heel het land plaatselijke comités. In verschillende steden worden ‘plakploegen’ aangewezen. ’s Nachts wordt stiekem geflyerd. Gebouwen worden voorzien van muurkranten:

‘‘LAAT IEDEREEN- NIET ALLEEN DE VROUWEN MAAR OOK DE MANNEN- DIE ACHTER DE EISEN VAN WIJ VROUWEN EISEN STAAT ZATERDAG 24 APRIL OM 2 UUR NAAR HET MUSEUMPLEIN KOMEN!!’’

Wij Vrouwen Eisen vond het zaak dat zo veel mogelijk mensen naar de demonstratie kwamen. Alle lokale WVE’ers werven fanatiek. Het comité in Leiden laat in de ‘aktie krant’ weten dat er op 24 april vanaf het Schuttersveld te Leiden om 12:45 speciale bussen vertrekken naar Amsterdam. Op een achttal adressen kan men daar in Leiden kaartjes voor kopen. De krant beklinkt met een leus op de achterzijde:

‘‘GEEN KOMPROMISSEN, DE VROUW MOET BESLISSEN!’’ 

Geknipt buskaartje Leiden – Amsterdam, 24 april 1976, collectie IAV-Atria.

Samen sterk

Ook wordt er fanatiek om steun en donaties gevraagd. Sinds haar oprichting kon Wij Vrouwen Eisen al rekenen op de support van Man Vrouw Maatschappij, Dolle Mina, het COC, NVSH en een aantal politieke partijen. In reactie op hun persbericht druppelen de zorgvuldig met de hand geschreven of per telegram verstuurde steunbetuigingen binnen. Naast vrouwenorganisaties laten onder andere Buurthuis De Pijp, PPRO-emancipatie, Sosjale Joeniet, de Beroepsvereniging van beeldende kunstenaars, Stichting Release Den Haag, Choisir Choisir, Stichting Blijf van mijn Lijf en de Vrouwenbond Barendrecht weten de actie te steunen. Het COC schrijft: ‘’Wij zien de strijd om een goede abortuswetgeving in hetzelfde perspectief als de opheffing van onderdrukking van homosexualiteit’’. De Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen laat per brief weten af te zien van een steunbetuiging, omdat ‘’daar in onze bond niet eensluidend over vrije abortus wordt gedacht’’.  

Vergunningen

Het blijft tot op het laatste moment spannend. De vergunningen voor het protest zijn geregeld, maar in de notulen van de bestuursvergadering klinkt verwarring over de te houden speeches op het Beursplein. In een ietwat geïrriteerde brief (5 april 1976) aan de burgemeester en wethouders van de gemeente Amsterdam valt te lezen dat ‘’ons namelijk niet werd verteld, dat wij voor een slotmeeting op het Beursplein een aparte toestemming van de burgemeester en wethouders nodig hebben’’.

Maar ook die toestemming komt er. Els Kloek, Dirk Schouten, Anneke Teunissen, Marjan Kooningh, Margot Vloemans, Lia Gorter, Myra ter Meulen, Beatrijs Stemerding, Yvonne Belonje, ‘Smeusen van MVM’ en ‘3 PSP mensen’ krijgen ordedienst. De vier pagina tellende notulen sluiten af met de woorden:

‘’IEDEREEN VEEL SUKSES MET DE WERKZAAMHEDEN OM DE DEMONSTRATIE VAN 24 APRIL DE MEEST INDRUKWEKKENDE VAN DIT JAAR TE LATEN ZIJN. WE HEBBEN ER ALLEMAAL SAMEN ERG GROOT BELANG BIJ.’’

Wat er die dag gebeurde

De mars vertrekt om 14:00 uur vanaf het Museumplein. Terwijl de menigte door de Vijzelstraat wandelt, delen protestanten pamfletten uit aan voorbijgangers. ‘‘Langs u trekt op dit moment een demonstratie georganiseerd door het komitee WIJ VROUWEN EISEN […] Vrouwen zijn mondig, zelf in staat over hun leven en toekomst te beslissen’’. Op de achterkant prijkt een ‘abortuslied’ en in de stoet loopt ook een blazersensemble mee. De protestanten zingen, op de melodie van Sarie Marijs:

Sluit aan bij onze rij
abortus moet nu vrij
let op: van nu af aan
beslist de vrouw.
Wij willen niet geknecht
abortus is een recht
en geen misdadig feit dat wordt gestraft.

Abortus moet in het ziekenfondspakket,
zo wordt de vrouw gered
van stiekume praktijken,
duur gepruts en knoeierij,
wij eisen: abortus moet vrij!
wij eisen: abortus moet vrij!
wij eisen: abortus moet vrij!  

Geschiedenis vastgelegd

Het protest op 24 april 1976 wordt zichtbaar in 121 foto’s die Ton Sonneveldt onlangs schonk aan Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Hij liep op die dag zelf mee in de menigte. Als actief lid van de Socialistische Jeugd en de vredesbeweging nam hij regelmatig deel aan demonstraties en protesten. Dan nam hij altijd zijn camera mee. Sonneveldt: ”In de eerste plaats was ik daar omdat er gedemonstreerd werd voor een goed doel. En als tweede opdracht had ik voor mezelf: ik wil het vastleggen. Ik vond het ook vanzelfsprekend om foto’s van spandoeken te maken en niet alleen van mensen en gezichten. […] Omdat ik het belangrijk vond en vind dat deze geschiedenis vastgelegd wordt. Zo registreerde ik: wat waren de eisen, wat waren de leuzen, hoe gingen mensen daarmee om?’’ 

Sonneveldt:

”Het was een hele grote demonstratie. Huge, zouden we nu zeggen. Dat is ook goed te zien op de foto’s: je ziet een kilometer of twee mensen lopen, langs de grachten.”

Fotograaf: Ton Sonneveldt, collectie IAV-Atria

Schreeuw om aandacht

Op spandoeken en protestborden staan leuzen als ‘’geen politieke fuik maar baas in eigen buik’’ en ‘’abortus vrij, punt uit’’. Maar er klinkt ook tegenprotest: er gaan pamfletten rond waarin men oproept om in actie te komen tegen ‘’drie levensgevaarlijke wetsontwerpen die klaarliggen’’. Die anti-abortus groep stelt: ‘’Wij willen beslist niet de moraal van een bepaalde groep opleggen aan het geheel, maar wél komen wij op voor iedereen, ook voor de meest weerlozen, de ongeborenen, gewenst of ongewenst’’. Wij Vrouwen Eisen blijft er echter bij, de vrouw moet beslissen:

‘’We staan hier niet omdat we vóór abortus zijn. Wij staan hier wél omdat elke vrouw recht heeft op een medisch verantwoorde abortus als zij haar zwangerschap ongewenst vindt, abortus niet langer strafbaar mag zijn en de vrouw zelf het beste kan beoordelen of een abortus voor haar noodzakelijk is of niet.’’

De stoet mensen beweegt zich langs het Muntplein en via het Rokin richting de Beurs van Berlage.

Tegendemonstranten op 24 april 1976, fotograaf: Ton Sonneveldt, collectie IAV-Atria

Zelfbeschikking en keuzevrijheid

Wij Vrouwen Eisen was duidelijk: ze protesteerden niet enkel vóór abortus, maar voor zelfbeschikking en keuzevrijheid. Naast actief demonstreren en actievoeren maakten zij daarom ook werk van voorlichting over abortus en geboorteregeling. Door informatie te delen over anticonceptie hoopte de vrouwenbeweging zoveel mogelijk abortussen te voorkomen. Raakte een vrouw toch ongewenst zwanger, dan moet abortusrecht het voor haar mogelijk maken over haar eigen lichaam en toekomst te beslissen. Middels voorlichting, discussieavonden maar ook één op één werd het onderwerp geboorteregeling binnen allerlei vrouwenorganisaties besproken.

Bijvoorbeeld aan de hand van films, zoals Abortus doe je niet zomaar en Abortus, van breinaald tot politiek steekspel van Hillie Molenaar. Maar ook in tijdschriften, zoals in het progressieve Surinaamse blad Ashanti. Zij publiceerden vanaf begin jaren ’80 informatieve stukken over seksualiteit, abortus en anticonceptie, in de hoop te informeren en taboes te doorbreken. En de Turkse vrouwen van de vrouwenorganisatie HTKB (Hollanda Türkiye Kadinlar Birligi) overtuigden de Nederlandse overheid van gezondheidsvoorlichting in eigen taal. Berichtgeving over en onderzoek naar abortus gaat vaak over (protest)acties. Maar samenkomen en een netwerk hebben was net zo belangrijk. De mate waarin de vrouwenbewegingen zich inzette voor informatieverstrekking en de waarde daarvan blijft vaak onderbelicht. 

Houd de speeches kort

Eenmaal aangekomen bij het Beursplein spreekt een indrukwekkende groep vrouwen het publiek toe. Marjan Sax, één van de oprichters van Wij Vrouwen Eisen, opent. Na haar is medeoprichter Selma Leijdesdorff aan de beurt. Waar Leijdesdorff in eerste instantie wil beginnen met de woorden ‘’ik ben blij dat jullie hier gekomen zijn’, besluit ze een dankwoord toch achterwege te laten. In haar uitgetypte speech is die zin door de typmachine doorgestreept. Ze besluit direct van wal te steken: ‘’Voor al die vrouwen, die weten wat de pijn van een ongewenste zwangerschap is en die weten hoe groot de emotie is bij het overgaan tot een noodmaatregel als abortus, is het onbegrijpelijk dat een wet hierover nog steeds op zich laat wachten’’. Ook andere organisaties krijgen spreektijd, maar niet langer dan twee minuten per persoon. Want ‘’dan wordt het veel te lang en saai!!!!!’’, aldus het snel opgetikte briefje met daarop de sprekers van die middag.

”Het is zeker langer geweest dan twee minuten [spreektijd]”, lacht Sonneveldt. ‘’Maar ook met gejuich en applaus tussendoor. En boegeroep wanneer de naam van Van Agt [destijds Minister van Justitie en viceminister-president van Nederland] viel.” 

Speeches tijdens de abortusdemonstratie op 24 april 1976, op het Beursplein in Amsterdam, fotograaf: Ton Sonneveldt, collectie IAV-Atria

Wat er na de abortusdemonstratie gebeurde

De actie krijgt beperkt media-aandacht: slechts vier kranten berichtten de volgende dagen over de demonstratie. Het is een terugkerende frustratie voor de vrouwenbeweging. Toch gaan de acties door. De jaren die volgen staan in het teken van lobbyen, tientallen demonstraties en drie mislukte initiatiefwetten. Al die voorstellen bekoren Wij Vrouwen Eisen allerminst: ‘’het komitee is verontwaardigd dat de indieners van het wetsontwerp zich zo weinig van alle gefundeerde kritiek hebben aangetrokken’’, schrijven ze in een persbericht. En ‘’het abortuswetsontwerp Ginjaar/De Ruiter […] komt op geen enkele manier tegemoet aan de eisen van het Komite Wij Vrouwen Eisen. […] Dit wetsontwerp mag geen wet worden, BETER GEEN WET DAN EEN SLECHTE’’.  

Een nieuwe wet

De vrouwenbeweging laat het er niet bij zitten, verschillende demonstraties volgen zich op. Op 30 maart 1981, de dag voordat het wetsvoorstel besproken wordt in de Tweede Kamer, leggen vrouwen massaal hun (on)betaalde werk neer. Er doen tienduizenden mensen mee aan die Vrouwenstaking, maar de Tweede Kamer stemt toch in. Op 1 mei 1981 wordt de abortuswet met de kleinst mogelijke meerderheid (38 tegen 37) ook aangenomen door de Eerste Kamer. Het zou nog drie jaar duren totdat deze in werking trad. Middels die Wet Afbreking Zwangerschap is abortus sinds 1984 onder bepaalde voorwaarden toegestaan. Abortus blijft in het wetboek van strafrecht, de vrouw beslist niet, maar de arts en er worden verplicht vijf dagen bedenktijd ingevoerd. Op de Nederlandse Antillen bleef de oude wetgeving van kracht: daar bleef abortus illegaal, maar gedoogd.  

Sonneveldt:

‘’Het was niet genoeg, we wilden meer. Maar het feit dat abortusklinieken openlijk mogelijk werden en dat je zonder al te veel moeite een veilige abortus kon krijgen, dat was natuurlijk wel een ontzettende overwinning.’’ 

Het hindernisspel van Wij Vrouwen Eisen, eerste schets, 1980. Bij het spel zat een zorgvuldig uitgetypte handleiding, collectie IAV-Atria.

Dat het wetsvoorstel te veel hindernissen opwierp voor vrouwen die een abortus wilden, maakte Wij Vrouwen Eisen ook kenbaar in een eigen variant op het populaire bordspel Ganzenbord. In ‘het hindernissenspel van Ginjaar en De Ruiter’ zijn deelnemers ongewenst zwanger en leggen ze een weg vol obstakels af richting een kliniek. Zo stuit je op de huisarts en deskundigen en leren spelers over de gevolgen van de wet voor buitenlandse vrouwen: ‘’Voor hen werpt het wetsontwerp helemaal onoverkomelijke barrières op. Ze moeten immers ook 5 dagen wachten voordat ze behandeld mogen worden. Dit betekent 2 keer reizen of wachten in een hotel. Ga 6 plaatsen terug en betaal een dubbeltje’’. 

Wij Vrouwen [blijven] Eisen

De destijds ingevoerde verplichte bedenktijd van 5 dagen is sinds 2022 komen te vervallen. Abortus werd en wordt deels vergoed door de verzekering, maar dat geldt niet voor iedereen. Internationale studenten, vluchtelingen, ongedocumenteerde en niet-werkende mensen wiens partner een werkvisum hebben kunnen daar geen gebruik van maken. Ook staat abortus nog steeds in het Wetboek van Strafrecht. Wij Vrouwen Eisen had drie eisen. Toch zijn ze nu – bijna 50 jaar later – nog steeds niet allemaal ingewilligd. 

Auteur: Milou Bollen. Met dank aan Pau Folkers.  

Herstory is een samenwerking tussen Atria & Opzij. Dit artikel is eerder gepubliceerd in Opzij, maart/april 2024. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.

Lees en kijk verder over de abortusdemonstratie:

• 121 foto’s die Ton Sonneveldt maakte van de abortusdemonstratie op 24 april 1976
• De meeste informatie in dit artikel komt uit het archief van Wij Vrouwen Eisen (inventarisnummer 144). Je kunt het archief komen inzien in onze studiezaal. Via dit formulier kun je inzage aanvragen.
• Bekijk hier vijf gefilmde interviews over de abortusstrijd van het actiecomité
• Tijdlijn abortus
• Een vollediger beeld van abortusactivisme