Ik vermoed dat deze naam geen belletje doet rinkelen: Maria Antonietta Macciocchi (1922-2007, zeg: ‘Matsjokki’). De Nederlandse Wikipedia kent haar in ieder geval nog niet, en ik gok, de meeste lezers van deze tekst (jij dus) ook niet. Daarom zou ik haar graag bij deze introduceren.

Als jonge scholier sloot ze zich aan bij de toentertijd clandestiene Communistische Partij van Italië en de antifascistische verzetsbeweging. Als achttienjarige droeg ze met haar hongerige lichaam van 42 kilo een pistool in haar jaszak. Na de bevrijding van Italië (net als in Nederland dit jaar 75 jaar geleden) werkte ze als journalist, schrijver, politicus en universitair docent in Italië en Frankrijk.

Gender en fascisme

Ze was een van de eersten die de relatie tussen gender en fascisme bestudeerde. In Vrouwen en fascisme (1975; de Nederlandse vertaling verscheen in 1977 bij uitgeverij Sara) beschouwt ze de houding van het nazi-fascisme ten opzichte van vrouwen als een vorm van racisme.

‘In het fascisme verhoudt de vrouw zich tot de man als de Jood tot de niet-Jood: de kenmerken van haar inferioriteit worden opgesomd, biologisch onderzocht, scrupuleus bestudeerd en afgewogen’

met het verschil dat de ene zich zoveel mogelijk moest voortplanten en de ander moest worden uitgeroeid.

Trouwring naar Mussolini

Vrouwen – witte vrouwen – werden geacht zoveel mogelijk kinderen te baren, ten behoeve van het voortbestaan van de – witte – natie en de uitbreiding van het imperium. Hen werd gevraagd hun trouwring te overhandigen aan Mussolini (een symbolisch tweede huwelijk met het fascisme) zodat hij met deze inkomsten de invasie van Ethiopië (1935) kon financieren.

Uitgesloten van werk en onderwijs

Vrouwen werden via wetsvoorstellen uitgesloten van werk en onderwijs. In 1927 werd het loon van vrouwen teruggedrongen tot de helft van dat van mannen. In hetzelfde jaar werd filosofie- en literatuuronderwijs voor meisjes op lycea verboden. In 1928 mochten vrouwen niet meer aan het hoofd staan van scholen en moesten vrouwelijke studenten en scholieren dubbele belasting betalen. In 1938 mochten vrouwen maximaal 10% van de overheidsfuncties beslaan. (Ook in Duitsland waren de restricties van vrouwelijke ontwikkeling trouwens niet mis!)

Gelukkig behoren deze data tot de geschiedenis en zijn deze wetten (voor zover ik weet) niet meer actueel. Italiaanse vrouwen kregen in 1947 stemrecht (Nederlandse in 1919), en drie jaar na het verschijnen van Vrouwen en fascisme, in 1978, het recht op abortus (Nederland in 1981). In de afgelopen eeuw – Mussolini kwam in 1922 aan de macht – is er veel veranderd.

Thema’s die vandaag spelen

Maar Macciocchi raakt aan thema’s die vandaag spelen. Haar centrale vraag waarom vele vrouwen zich voegden naar ‘Hem’ (Mussolini), naar degene die diezelfde vrouwen het recht op een eigen mening, inkomen en beschikking van het lichaam ontzegde, doet denken aan de opkomst van anti-abortus bewegingen, en aan vrouwen die stemden op Trump – waarom kiest men voor haar eigen onderdrukking? Haar uiteenzetting van financiële en huishoudelijke ongelijkheid tussen vrouwen en mannen is ook in tijden van corona zichtbaar – welk werk is ‘vitaal’ en hoeveel mag dat kosten?

In Nederland herdenken we op 4 en 5 mei het nationale oorlogsverleden. Ook de coronadagen die we nu beleven worden soms beschreven in termen van oorlog – maar hopelijk laten we ons niet vangen in die retoriek. Het is onduidelijk hoe de komende politieke en economische onzekerheden zullen uitvallen, hoe we deze periode collectief zullen herinneren. Hoe gender, sekse, etniciteit en klasse een rol zullen spelen.

Ik hoop dat we elkaars hart zullen vasthouden (niet alleen ons eigen), en Maria Antonietta’s woorden met ons meenemen:

De vrouwen kregen de bevrijding van het fascisme […] niet cadeau. Evenmin als artikel 3, over de gelijkwaardigheid van de seksen, in de Italiaanse grondwet van 1 februari 1945: “Alle burgers hebben dezelfde maatschappelijke waardigheid en zijn gelijk voor de wet zonder onderscheid op basis van sekse, ras, taal, godsdienst, politieke opvattingen of maatschappelijke en persoonlijke omstandigheden.”

Laten we deze week ook het verzet van vrouwen herdenken, want er ‘is geen enkele dictatuur ooit ten val gebracht zonder de strijd van vrouwen,’ aldus Macciocchi.

Saskia Kroonenberg is PhD student aan de Universiteit van Keulen. Haar onderzoek gaat over het begrip “moedertaal” in een geglobaliseerde wereld. Ze publiceerde ook in Historica en deFusie.

Lees verder: Fascisme toen en nu: inleidingen

Beeld: foto uit krant over de Dag van de Trouwring (was op 18 december 1935)