“Een week lang zullen er activiteiten plaatsvinden onder de noemer: winteruniversiteit vrouwenstudies. Vrouwenstudies … het suggereert een voor ALLE vrouwen belangrijke gebeurtenis. Op zich zou het dat ook moeten zijn. Maar ik zeg niet voor niets suggereert. Want als ik als zwarte vrouw het programmaboekje opensla en doorblader, dan kom ik al snel tot de conclusie dat er voor mij, als zwarte vrouw, amper iets bij is wat echt belangrijk is, wat aandacht besteed aan de positie van zwarte vrouwen binnen vrouwenstudies.”

Zo begon het statement van de Nederlands-Molukse feminist Julia da Lima, dat ze voorlas bij de opening van de Winteruniversiteit Vrouwenstudies (WUV) op 17 december 1983 in Nijmegen.

Julia da Lima

Da Lima studeerde psychologie aan de Universiteit Groningen. Ze was eerder al actief in de witte en de Molukse vrouwenbeweging. En tijdens haar reizen door Amerika en Engeland raakte ze geïnspireerd door de zwarte vrouwenbeweging.

“De jarenlange onvrede over het witte karakter van Vrouwenstudies en feminisme, al die witte antropologen die het over ons hebben, terwijl wij buiten spel werden gezet. Ik had er genoeg van.”

Bron: interview met Julia da Lima, in Holland ligt niet dicht bij de hemel

Wij zwarte vrouwen

Da Lima liep in een impuls na de officiële opening van de WUV het podium op en las de verklaring voor. Ze heeft het over ‘wij’ uit strategische overwegingen, maar schreef de tekst in haar eentje op terugreis uit Londen. Da Lima koos ervoor “wij zwarte vrouwen” te gebruiken als reactie op het witte karakter van de Nederlandse vrouwenbeweging. Ze werd hierbij geïnspireerd door het Amerikaanse en Engelse feminisme, waarin ‘zwart’ een gemeenschappelijk begrip was voor zwarte vrouwen en vrouwen van kleur.

Het beeld boven dit artikel is niet de originele A4-verklaring die Julia da Lima voorlas. Zij heeft haar verklaring later nog een keer opgeschreven tezamen met het programma dat werd gemaakt. Hiervoor gebruikte ze de achterkant van twee aan elkaar geplakte affiches. Op een ervan zien we een poster van de Zwarte Vrouwentelefoon – voor en door Zwarte vrouwen –, één van de pionierende projecten van Stichting Zwarte Vrouwen & Racisme Arnhem. Het affiche is ontworpen door de oprichtster van deze stichting: Ans Sarianamual, een vriendin van Julia da Lima.

“…Er geen beleid is geweest waar zwarte vrouwen daadwerkelijk bij betrokken zijn geweest, ondanks de ervaringen van de zomeruniversiteit van 2½ jaar geleden. Het bestaan van zwarte vrouwen wordt ontkend, althans niet gezien en niet gehoord.”

1981: Zomeruniversiteit Vrouwenstudies

Van 29 juni tot 4 juli 1981 was in Amsterdam de eerste Zomeruniversiteit Vrouwenstudies. Doel was de verschillende visies op vrouwenstudies tegen het licht te houden. Een van de thema’s was ‘Buitenlandse vrouwen’, voorbereid door Philomena Essed, Marianne Beelaerts en Annemiek Hoogenboom. Voor de congresbundel van de Zomeruniversiteit schreef Essed een bijdrage over de relatie tussen feminisme en racisme en de rol van witte en zwarte vrouwen onderling.

In de bijdrage vraagt ze zich af waarom binnen de feministische beweging weinig aandacht is voor racisme. Ze pleit voor een antiracistisch feminisme. “Zijn ze zich ervan bewust dat van-elkaar-leren geen eenrichtingsverkeer is naar ons toe: ons alleen maar zien als vrouwen met problemen, vrouwen die onderdrukt worden, die geholpen moeten worden. Het betekent ook en vooral openstaan voor onze leerzame ervaringen en inzichten”. De publicatie was op de Zomeruniversiteit 1981 het discussiestuk van de werkgroep Racisme, etnocentrisme, bondgenoten, solidariteit en is in uitgewerkte vorm gepubliceerd in Socialisties-Feministiese Teksten 7.

“Als zwarte vrouwen, betrokken bij de vrouwenbeweging, hebben we last van racisme, m.n. van etnocentrisme. Ook hier dus. We eisen dan ook dat tijdens alle workshops, binnen alle thema’s, er aandacht zal worden besteed aan de positie van zwarte vrouwen. Dus ook als ze er niet zichtbaar zijn! En niet alleen tijdens een middag of avond over racisme, wat niet eens in alle programmaboekjes aangekondigd staat.”

Racisme en vrouwenstudies

Op woensdagavond 21 december 1983 stond racisme op het programma van de Winteruniversiteit Vrouwenstudies. De avond begon met een lezing door Troetje Loewenthal over racisme en vrouwenstudies. Deze verscheen in het Tijdschrift voor Vrouwenstudies onder de titel: De witte toren van vrouwenstudies. Loewenthal vraagt zich hierin af waar de zwarte vrouwen zijn in het programma. “Door jarenlange ervaring getraind denk ik ‘o ja, waarschijnlijk weer bij de niet-westerse culturen”. En inderdaad onder het kopje niet-westerse culturen ziet ze naast o.a. Kenya, Colombia, Peru, ook ‘buitenlandse vrouwen in Nederland’.

De Winteruniversiteit heeft gekozen voor thema’s die voortkomen uit een maatschappelijk veld. Loewenthal vraagt zich af waar dan het maatschappelijk veld ‘Witte vrouwen’ is. “Jullie raden het al, dat kan niet anders dan al die thema’s samen zijn, of denk ik te dualistisch?”. Over het verdere verloop van deze avond en de vervolgstappen is meer te lezen in het Verslag van de Winteruniversiteit 1983

“Daar hoor ik ook bij”

Hoewel de verklaring van Da Lima voor commotie zorgde, kreeg zij tot haar verbazing overweldigende reacties van vrouwen die zeiden “daar hoor ik ook bij”. Na de verklaring werd ad hoc een werkgroep gevormd, die naast het programma van de Winteruniversiteit activiteiten en discussiebijeenkomsten hield.

Zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging

Het statement van Julia da Lima was een cruciaal moment in de geschiedenis van de zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging. Na de Winteruniversiteit in 1983 werd een groep gevormd en een gezamenlijke vuist gemaakt. Initiatieven en netwerken zoals de Landelijke Zwarte Vrouwendagen, de Zwarte Vrouwenradio, de Zwarte Vrouwenkrant, Sister Outsider, Black Orchid en Strange Fruit ontstonden en het eerste zwarte en migranten vrouwen kenniscentrum Flamboyant werd opgericht in 1985. Eind jaren 80 ontwikkelde de zwarte vrouwenbeweging zich tot een zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging.

In maart 2021 kwam Tabea Nixdorff deze Verklaring van de zwarte vrouwengroep van Julia da Lima tegen in het archief van Troetje Loewenthal bij haar onderzoek voor een tentoonstelling in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Het zal als reproductie vier jaar lang te zien zijn in de tentoonstelling ‘Het ontwerp van het sociale’, waarvoor Tabea Nixdorff samen met Setareh Noorani o.a. onderzoek heeft gedaan bij Atria. Eerder al, in 1996, was de verklaring te zien op de tentoonstelling Onderbelicht van het IIAV (voorloper Atria) in het kader van het project Informatieverzorging op het terrein van zwarte en migrantenvrouwen.

Lees verder

• Als je niet tevreden bent met wat je hebt, moet je iets dóen: interview met Julia da Lima, Zamikrant, nr. 5, 1994, p. 19-28
• Daar hoor ik ook bij: de zwarte en migrantenvrouwenbeweging in Nederland, Roline Redmond (1990)
• Archief Zomeruniversiteit Vrouwenstudies Amsterdam 1981
• Archief Winteruniversiteit Vrouwenstudies Nijmegen 1983
• Caleidoscopische visies (2001)
• 25 jaar zmv-vrouwenbeweging in Nederland, Lover, nr. 2, 2001, p. 22-24
• Standing at the crossroads: the black, migrant & refugee women’s movement in the Netherlands, Historica, nr. 3, 2016, p. 3-8
• Een Open brief aan witte mensen, Tania Leon, 21 maart 1982, in archief Tania Leon inv. nr. 27
• Scriptie ‘Vereniging uit onzichtbaarheid’ (2016)
• Alledaags racisme, Philomena Essed (1984)
• Dansen op de denkvloer (1999). Verslag van een conferentie over interculturalisering. Doel was het integreren van de visies en perspectieven, theorieën en concepten van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen binnen vrouwenstudies.