In Memoriam: Bertien van Manen

aantal vrouwen met en zonder hoofddoek met op de achtergrond een deel van een spandoek met de tekst wij turkse vrouwen staken voor ......minimum loon ................

Beeld: Staking van Turkse vrouwen bij een kipfabriek in 1978, Bertien van Manen, Collectie IAV-Atria

Zondag 26 mei 2024 is fotograaf Bertien van Manen op 89-jarige leeftijd overleden. Met haar intieme portretten en empathische foto’s van mensen in hun dagelijks leven heeft ze een unieke stempel gedrukt op de documentairefotografie. Van Manen was fotojournalist, maakte tentoonstellingen en publiceerde meerdere fotoboeken. Haar werk bevindt zich in fotocollecties over de hele wereld.

Van Manen groeide op in Heerlen, waar haar vader ingenieur was in de Staatskolenmijnen.

Modefotograaf

In 1975 begon Bertien van Manen op veertigjarige leeftijd haar carrière als modefotograaf, onder andere voor VIVA. Nog geen jaar later stelde ze haar werk tentoon in een galerie in Londen.

‘Ik heb geen opleiding. Ik was getrouwd, ik had twee kinderen, ik heb Frans gestudeerd en toen ben ik eigenlijk van de ene dag op de andere gaan fotograferen omdat ik het huishouden vervelend vond.’
Bertien van Manen in 1984

Modefotografie had niet haar voorkeur, maar ze verdiende er goed geld mee. Zo kon ze na verloop van tijd haar eigen apparatuur kopen. Met een doos vol foto’s stapte ze vervolgens naar verschillende media. Bij het modetijdschrift Avenue kon ze aan de slag. Dat betekende: verslag doen van van alles, vaak over reizen. Bijvoorbeeld over het maakproces van Rioja wijn:

‘Dan ging ik met een redacteur van de Avenue op reis en dan zat je in dure hotels en at je in dure restaurants en dat boeide me dus ook helemáál niet. Wat ik veel leuker vond was om in fabrieken al die vrouwen die al die kurken op al die flessen zetten te fotograferen.
Bertien van Manen in 1984

Portretten van vrouwen van gastarbeiders

In 1978 fotografeert Van Manen de eerste staking van Turkse vrouwen in Nederland bij een kippenslachterij in Almelo. De vrouwen staakten vanwege slechte arbeidsomstandigheden en sloten zich die dag allemaal aan bij de vakbond. De foto bovenaan werd opgenomen in het in 1979 verschenen fotoboek Vrouwen te gast. Hierin portretteert Van Manen vrouwen van gastarbeiders in hun huizen en werksituaties.

Het boek brengt in beeld hoe vrouwen uit Turkije, Marokko, Portugal, Joegoslavië, Italië en Spanje in Nederland te maken krijgen met problemen als slechte huisvesting en arbeidsomstandigheden, eenzaamheid, en onzekerheid over de toekomst.

‘Het is droevig dat politiek bewuste Nederlandse vrouwen, die strijden voor de verbetering van de positie van de vrouw zich tot nu toe nauwelijks iets gelegen laten liggen aan de buitenlandse vrouw’.
Van Manen in Vrouwen te gast

De foto van de staking is een van de sleutelstukken die Atria in 2023 heeft aangedragen voor de Canon van Nederland. De foto vertelt daar sinds vorig jaar een verhaal bij het venster De gastarbeiders.

Op reis

Van Manen raakt geïnspireerd door het fotoboek The Americans van Robert Frank, waarin de fotograaf een rauwe kant van de Verenigde Staten laat zien. Ze gaat de wereld rondreizen en maakt foto’s van de mensen die ze ontmoet.  

“Ik vind Nederland een beetje saai.”
Filmportret voor project Hollandse Meesters

Fotograferen van de vrouwenbeweging

Door een opdracht voor het Rijksmuseum, het fotograferen van de vrouwenbeweging, kwam Van Manen in contact met het feminisme. Ze mocht de vrouwenbeweging fotograferen voor een tentoonstelling. Een moeilijke opdracht, omdat het dicht bij haarzelf kwam. Ze werkte samen met Catrien Ariëns, nadat fotograaf-vriendin Eva Besnyö de opdracht afsloeg en Van Manen voordroeg. Van Manen vond het moeilijk om spannend beeld te maken, interessante foto’s waar beweging in zit. Ze deden er uiteindelijk 2,5 jaar over.

In 1993 verschijnt een grote spread in Vrij Nederland, met foto’s én tekst van haar hand. ver haar 2,5 jaar durende reis door Rusland, Georgië, Moldavië, Oezbekistan, Kazachstan en Oekraïne, onder de titel Honderd zomers, honderd winters. Van Manen gaat op reis door ‘nieuwe republieken’, spreekt met de bewoners en maakt intieme foto’s bij de mensen thuis.

De camera’s van Bertien van Manen

Van Manen werkt met kleine, volautomatische camera’s. Ze fotografeerde ook een tijdje digitaal, maar dan was ze continu bezig met kijken of het goed was gegaan. Liever werkte ze met het kleine toestel: zo kon ze snel een foto maken. Ook merkte ze dat een kleine camera als minder intimiderend wordt ervaren. Want als documentairefotograaf legt ze regelmatig heftige dingen vast, zoals verdriet, rouw of de gevolgen van geweld.

‘En dan is op een gegeven moment een camera iets wat jou een soort bescherming geeft. Je doet dingen die je anders niet zou doen en je wordt er harder door.’
Bertien van Manen in 1984

Van Manen vond de context waarin haar foto’s gebruikt werden dan ook altijd erg belangrijk. Ze stuurde daarom bewust geen foto’s naar persbureaus. Zo had ze zelf meer controle over bijschriften en begeleidende teksten. Onderschriften van haar foto’s schreef ze altijd zelf, de de begeleidende teksten vaak ook. Zo kon Van Manen uitleg geven over haar beelden juist omdat ze vaak dingen fotografeerde waarvan mensen niet altijd de context kenden (bijv. revolutie in Nicaragua, Turkse vrouwen aan het werk in Nederland).

Over haar drijfveren zegt ze:

‘Ik heb een heel leuk interview gelezen van een Amerikaanse vrouw en die zei ‘morgen maak ik mijn mooiste foto’. Zo denk ik ook, altijd weer. En hoe die dan wordt, dat weet ik niet. Maar ik hoop heel indringend. En ik hoop ook dat het iets met vrouwen te maken heeft en geïnspireerd is op sociale omstandigheden.’
Bertien van Manen in 1984

Filmportret voor project Hollandse Meesters (2011)

Het werk van Van Manen is wereldwijd tentoongesteld in belangrijke musea, zoals MOMA in New York, Maison Européenne de la Photographie in Parijs, Stedelijk Museum Amsterdam, het Rijksmuseum, FoMu Antwerpen, en Fotomuseum Winterthur.

Foto’s van Bertien van Manen in de collectie

Atria heeft 1675 geregistreerde foto’s van Bertien van Manen in de collectie. Onder andere portretten van vrouwen in Nicaragua, van religieuze vrouwen en religieus leven, van mijnwerksters in de VS, van woonwagenvrouwen in Nederland en het eerste woonwagenvrouwenfestival in 1980, van de viering van het 10-jarig bestaan van Dolle Mina, van manifestaties van ‘Wij Vrouwen Eisen’ abortus vrij, van de Wereldvrouwenconferentie in Kopenhagen (1980), van de presentatie van de Surinaamse vrouwenkrant ‘Ashanti’ (1980), en van vrouwenkraakgroepen en eindexamen op de Moedermavo.

Bekijk hier alle foto’s van Bertien van Manen in de collectie van Atria

Een aantal fotoboeken van Bertien van Manen die je kunt inzien en lenen bij Atria:

Bronnen:

Door: Ellen Verpoorten
Delen: