Van toneelstuk naar Women’s March

Nu Trump president is en discussies over racisme en xenofobie de orde van de dag zijn, kent ook de vrouwenbeweging weer een opleving. Op 21 januari 2017, een dag na de beëdiging van Trump, werd wereldwijd een Women’s March gehouden; zo ook op het Museumplein in Amsterdam. Het is onbegrijpelijk dat vrouwen nu nog steeds ‘the same old shit’ moeten bevechten, zoals op één van de protestbordjes stond. Direct komen je dan beelden van de eerste generatie feministen voor de geest: de door de politie weggedragen Emmeline Pankhurst, vrouwen in sobere kleding, paraplu’s. Toch moeten we niet vergeten dat de eerste feministische golf niet alleen maar uit publieke protestacties bestond. Laten we daarom juist nu een onderbelicht aspect van deze eerste golf bekijken: het gebruik van toneelstukken in de vrouwenkiesrechtstrijd.

Het vierde Internationale Congres

Van 15 tot 21 juni 1908 waren het Concertgebouw en vele andere – redelijk chique – locaties in Amsterdam het toneel van activiteiten, lezingen, vergaderingen en feestjes, ter ere van het vierde Internationale Congres van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht. De week werd een succes, want de Nederlandse Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, die het Congres organiseerde, kreeg er veel nieuwe leden bij en had grote aandacht van de pers.
Naast allerlei liederen, dansen in nationale kledij en een samenspraak van de oer-Hollandse personages Thomasvaer en Pieternel werd er in de Congresweek ook een toneelstuk opgevoerd: De Raad der Goden. Een uniek gegeven, want er had bij geen enkel eerder congres voor vrouwenkiesrecht een toneelstuk op het programma gestaan. Het is al helemaal bijzonder, als je de foto van de toneelgroep bekijkt. Het lijkt een schouwspel waarbij je de toneeltekst gelezen moet hebben om de boodschap te begrijpen – en dat terwijl de foto op een briefkaart was afgedrukt en blijkbaar bedoeld was om te verspreiden! Om de foto en dus het stuk te verklaren was een zoektocht in archieven nodig.

De Raad der Goden

Het stuk blijkt niet voor het Congres gemaakt te zijn, maar al twee jaar eerder, in 1906. Toen bestond de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht namelijk twaalf en een half jaar en vierde dat door een prijsvraag uit te schrijven voor het beste toneelstuk. De Haagse Betsy van der Starp won de eerste prijs met De Raad der Goden, omdat dit stuk een duidelijke boodschap had die goed aansloot bij de ideeën van de Vereeniging.

In het stuk zijn de klassieke goden samengekomen op de Olympus. Een aardse vrouw verzoekt de goden haar meer rechten te geven, maar een stemming van de goden over het onderwerp eindigt in zes tegen zes. Dan wordt Themis, de personificatie van goddelijke gerechtigdheid (later ook wel Vrouwe Justitia genoemd), erbij geroepen. Op haar weegschaal legt ze aan de ene kant de plichten en aan de andere kant de rechten van de vrouw: het blijkt dat de plichten zwaarder wegen. Themis’ voorstel om wat van de plichten af te nemen wordt door de vrouw afgewezen, dus is de logische conclusie dat de vrouw meer rechten, vooral het kiesrecht, moet krijgen om de weegschaal in balans te houden.

Inderdaad een toepasselijk stuk voor de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht dus. Het is meteen ook logisch waarom de vrouwen ervoor hebben gekozen juist dit stuk opnieuw te gebruiken bij de openingsavond van het internationale Congres: de boodschap sloot natuurlijk direct aan bij het onderwerp van die week. Op deze manier lijken de vrouwen het toneelstuk te gebruiken als vermakelijke afleiding tussen alle vergaderingen door, zonder van het kiesrechtvraagstuk af te dwalen.

Het past bovendien goed binnen de andere activiteiten (de liederen, de dansen etc.), die stuk voor stuk aan de buitenlandse congresleden laten zien hoe eigenzinnig en cultureel hoogstaand de Nederlandse vrouwen waren. Hierdoor was De Raad der Goden niet alleen een vermakelijke afleiding, maar ook een onderbewust propagandamiddel. Er schuilt echter nog een veel grotere propagandafunctie in het gebruik van het stuk op het Congres.

De ‘beste’ vrouwenvereniging?

In 1907, een jaar voor het Congres zou plaatsvinden, splitste de meer gematigde Bond voor Vrouwenkiesrecht (niet te verwarren met de Wereldbond) zich af van de Vereeniging. De Raad der Goden, destijds geschreven voor de verjaardag van de Vereeniging, bleef alleen in de context van de Vereeniging gebruikt worden: het werd een aantal keer opgevoerd op haar propaganda- of feestavonden. De Bond heeft het stuk nooit gebruikt, terwijl de vrij neutrale boodschap van De Raad der Goden in theorie te gebruiken viel door zowel de Bond als de Vereeniging. De Goden konden zich nu alleen nog over de Vereenigingsvrouwen ontfermen.

Dat het stuk dus exclusief van de Vereeniging was, maakt duidelijk waarom de organisatrices het geprogrammeerd hadden op het Congres. De Bond was namelijk niet uitgenodigd voor het Congres, wat de Vereeniging onderstreepte met het gebruik van haar eigen toneelstuk. Op deze manier leek de Vereeniging zich te willen profileren als de ‘beste’ vrouwenvereniging van Nederland – en deze boodschap bovendien te verspreiden via briefkaarten.

De vraag is of het aanwezige publiek zich bewust was van al deze onderliggende gedachtes. De openingsreceptie was zo druk bezocht dat veel aanwezigen het stuk niet eens konden zien of verstaan. Misschien is dat maar goed ook: anders zouden de onderlinge verschillen tussen de vrouwenbewegingen veel te veel nadruk krijgen. Gelukkig lijkt de huidige generatie zich hier wel bewust van: geen Women’s March is ‘beter’ dan de ander – laten we die gedachte koesteren.

Stijn Brinkman

Stijn is student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Dit jaar rondt hij zijn bachelor Russische Studies in Leiden af en zijn vioollessen aan het Koninklijk Conservatorium. Verder is hij actief als voorlichter bij COC Amsterdam en lid van het maatschappelijk bewuste Ricciotti Ensemble.

• Vrouwenkiesrecht in Nederland
• Archief van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht
• Archief van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht