Onderzoeken huwelijkse gevangenschap

onderzoek

Bruggen bouwen tussen religie en recht

In het onderzoeksproject Huwelijkse gevangenschap: bruggen bouwen tussen religie en recht van de Universiteit Maastricht is onderzoek gedaan naar mensen die hun religieuze huwelijk willen beëindigen, maar hierbij op obstakels stuiten. Doel van het project was:

inzichtelijk maken wat huwelijkse gevangenschap in Nederland inhoudt
juridische oplossingen vinden om huwelijkse gevangenschap te voorkomen of op te lossen
doelgroepen informeren en betrekken.

Binnen het onderzoek werkte de Universiteit Maastricht samen met Atria, Stichting Proefprocessenfonds Clara Wichmann, Vluchtelingen-Organisaties Nederland (VON), Stichting Landelijke Werkgroep Mudawwanah (LWM).

Wat is huwelijkse gevangenschap?

Huwelijkse gevangenschap is een situatie waarin iemand tegen haar/zijn wil in een religieus huwelijk blijft. En daardoor ‘gevangen’ zit in dat huwelijk. Belangrijk is dat de persoon zelf de situatie als een belemmering ervaart. Deze persoon kan geen ontbinding van het huwelijk bewerkstelligen. In de meeste gevallen is er sprake van een partner die niet aan de ontbinding van het huwelijk wil meewerken. Ook kan er sprake zijn van een religieuze doctrine die de mogelijkheid van een echtscheiding niet kent of een echtscheiding niet toestaat of ontmoedigt.

Huwelijkse gevangenschap in de praktijk

Eindrapportage van het eerste deel van het onderzoeksproject naar huwelijkse gevangenschap, uitgevoerd door onderzoeker Esther van Eijk.

Het verbreken van een (huwelijks-)relatie is vaak een ingewikkeld, emotioneel en soms pijnlijk proces. Vooral bij een religieus huwelijk kunnen vrouwen door scheve machtsverhoudingen op extra obstakels stuiten als zij willen scheiden:

vrouwen hebben minder echtscheidingsmogelijkheden, bijvoorbeeld omdat de religieuze of nationale wetgeving dit zo bepaalt
vrouwen zijn soms helemaal afhankelijk van de medewerking van hun (ex-)partner
in veel religieuze gemeenschappen heerst een taboe op scheiding of schrikt de slechte status van ‘gescheiden vrouw’ vrouwen af om een echtscheidingsprocedure te starten
de financiële gevolgen van een echtscheiding zijn voor veel vrouwen hoog: soms moeten zij in ruil voor een scheiding de gemaakte kosten op zich nemen of financiële rechten opgeven (bruidsgave, recht op alimentatie, bezittingen)

Het bestrijden van huwelijkse gevangenschap is een belangrijke emancipatiekwestie die vraagt om structurele oplossingen. Dit rapport brengt situaties van huwelijkse gevangenschap in Nederland in kaart, in het bijzonder verschijningsvormen, oorzaken, gevolgen en (mogelijke) oplossingen die mensen hebben gezocht.

Wetswijziging nodig om huwelijkse gevangenschap tegen te gaan

In Nederland blijven elk jaar naar schatting enkele honderden mannen en vrouwen tegen hun zin getrouwd via een religieus huwelijk. Zij zijn bijvoorbeeld niet vrij om nieuwe relaties aan te gaan of over hun eigen leven te beslissen. In Niet langer geketend aan het huwelijk onderzocht juriste Pauline Kruiniger middelen en instrumenten in het Nederlands recht om situaties van religieuze huwelijkse gevangenschap te helpen voorkomen of zelfs te beëindigen. Naast aanpassing van de wet zou er ook veel meer aandacht moeten komen voor het vastleggen van afspraken over de religieuze echtscheiding in een overeenkomst die al bij het huwelijk zelf wordt getekend.

In haar onderzoek keek de Maastrichtse juriste specifiek naar een situatie waarin iemand tegen zijn of haar wil in een huwelijk blijft omdat de regels van de religie dat in de weg staan. Sommige religies kennen namelijk helemaal geen echtscheiding, zoals het katholicisme. In andere religies wordt echtscheiding sterk ontmoedigd of – als het wel mogelijk is – zijn er regels die medewerking van de partner vereisen. Als die weigert, kan het religieuze huwelijk alsnog niet worden ontbonden. “Deze problematiek komt in alle religies voor”, zegt Kruiniger. “Zowel bij katholieken, protestanten, joden, hindoes als moslims. En het zijn niet alleen vrouwen. Ook mannen kunnen vastzitten in een religieus huwelijk.”

In ieder geval is de drempel om naar de rechter te stappen op dit moment vrij hoog, omdat veel slachtoffers bang zijn dat de situatie daardoor escaleert. “Slachtoffers van huwelijkse gevangenschap zouden beter geïnformeerd moeten worden over de bestaande mogelijkheden aan effectieve beschermingsmaatregelen”, vindt Kruiniger. “Nu voert vaak de angst voor hun eigen veiligheid of die van hun kinderen de boventoon. Mede om die reden is er nog nooit een veroordeling voor huwelijkse gevangenschap geweest sinds dat in 2013 strafbaar is gesteld.”

Mensenrechten en huwelijkse gevangenschap

Het promotieonderzoek van Benedicta Deogratias richt zich op de mensenrechten die in het geding kunnen zijn bij huwelijkse gevangenschap en op de verplichtingen die daaruit voortvloeien voor de Nederlandse overheid. Dit onderzoek toont aan dat huwelijkse gevangenschap voornamelijk een mensenrechtenkwestie is en dat mensenrechten centraal gesteld moeten worden binnen het maatschappelijk debat over huwelijkse gevangenschap. Binnen situaties van huwelijkse gevangenschap worden de rechten en autonomie van de echtgenoten die vastzitten geschonden. Denk bijvoorbeeld aan het zelfbeschikkingsrecht, recht om te trouwen, recht op respect voor privé- en familieleven, recht op bewegingsvrijheid, recht op gelijkheid en het recht om vrij te zijn van geweld tegen vrouwen. Daarnaast zijn de religieuze rechten en vrijheden van de betrokken personen en gemeenschappen ook in het geding, omdat het om religieuze huwelijken gaat. Al deze rechten moeten beschermd en gerespecteerd worden door de overheid. De Nederlandse Staat zal dus deze belangen tegenover elkaar moeten afwegen en hiervoor is een mensenrechtenbenadering van groot belang.

Centraal in het onderzoek is de vraag: Op welke manier draagt een mensenrechtenbenadering bij aan het vinden van oplossingen om situaties van huwelijkse gevangenschap te voorkomen en te beëindigen?
Het onderzoek bestaat uit een onderzoek van de mensenrechtenverdragen, jurisprudentie, algemene aanbevelingen, concluderende observaties, Travaux Préparatoires (wetsgeschiedenis) en secundaire literatuur. Aan bod komen alle mensenrechten die in het geding zijn en de daaruit voortvloeide mensenrechtenverplichtingen die op de Nederlands staat rusten. De rechten van de gevangen echtgenoten worden afgewogen tegenover de religieuze vrijheden van de betrokken personen en gemeenschappen om vast te stellen welke rechten voorrang dienen te krijgen. Aandacht wordt ook besteed aan het seculier karakter van de Nederlandse overheid en wat de naleving hiervan betekent voor de invulling van de mensenrechtenverplichtingen door de overheid. Het is dus van groot belang dat het op de mensenrechtenagenda komt.
Trapped in a religious marriage: a human rights perspective on the phenomenon of marital captivity