Huwelijkse gevangenschap is een vorm van huwelijksdwang. Dat hebben het VN-vrouwenrechtencomité en kinderrechtencomité ook geconcludeerd in de gezamenlijk algemene aanbevelingen in 2014. Zo is er sprake van huwelijksdwang als het één of beide partners niet is toegestaan om het huwelijk te beëindigen. Het ontbreken van de ‘volle en vrije toestemming’ van één of beide partners is bepalend om te kunnen spreken van huwelijksdwang.

Huwelijkse gevangenschap en strafrecht

In Nederland is het strafbaar om iemand te dwingen iets te doen of te ondergaan. Dit geldt ook voor het aangaan van een gedwongen huwelijk of in het gedwongen huwelijk te moeten blijven. Essentieel is dan wel dat men dwang moet kunnen aantonen als de voornaamste reden voor het ontbreken van de volle en vrije toestemming. Deze combinatie tussen dwang en toestemming, maakt het bijzonder lastig om de meeste gevallen van huwelijks gevangenschap onder te brengen in het strafrecht. Vaak zo is dat de gevangen vrouw*) simpelweg geen reële opties heeft om het huwelijk te beëindigen. De religieuze leer geen echtscheiding kent of verbiedt. Het komt ook voor dat een echtscheiding wel mogelijk is maar dat de medewerking van de man vereist is. Met andere woorden, gevangen vrouwen hebben beperkte opties om een ongelukkig huwelijk te beëindigen. Hierdoor is dus niet altijd aantoonbare dwang naar voren te brengen in de zin van het strafrecht. Dat laat niet onverlet dat de wilsvrijheid en toestemming om getrouwd te blijven ontbreken. En dat men dus in feite gedwongen is om getrouwd te blijven.

Huwelijksdwang en zelfbeschikkingsrecht

Het kernprobleem bij huwelijksdwang en huwelijkse gevangenschap is dus niet noodzakelijk de aanwezigheid of afwezigheid van dwang, maar de beperking van het zelfbeschikkingsrecht van één of beide partners, zodat de vrije en volle toestemming ontbreekt. Bij het zelfbeschikkingsrecht gaat het om ‘de mogelijkheid om het eigen leven te leiden zoals men dat wil’. Het zelfbeschikkingsrecht is een fundamentele vereiste voor de mogelijkheid om vorm en richting te geven aan het eigen leven. Het is onderliggend in de dagelijkse keuzes en handelingen van individuen en het is nodig voor het kunnen genieten en uitoefenen van fundamentele mensenrechten, zoals het recht om te hertrouwen, het recht op privéleven, het recht op familieleven, etc.

Noodzaak tot aanpak van huwelijkse gevangenschap

Huwelijkse gevangenschap, als een vorm van huwelijksdwang, ondermijnt het zelfbeschikkingsrecht van de gevangen vrouw, niet alleen rondom het moeten blijven in een relatie tegen haar wil, maar ook in vele andere aspecten van haar leven. Zo wordt het aangaan van een nieuwe relatie bemoeilijkt want dit kan worden gezien als overspel. Hertrouwen is ook vaak niet toegestaan en meestal kan een gevangen vrouw niet naar het land van herkomst reizen zonder de toestemming van de echtgenoot. Erkenning en herkenning van huwelijkse gevangenschap en huwelijksdwang als een grove inperking op het zelfbeschikkingsrecht is van groot belang. Het benadrukt de ernst en de noodzaak tot aanpak van deze problematieken.

*) In deze blog is de term ‘vrouw’ gehanteerd voor het leesgemak. Daar waar ‘vrouw’ staat kan ook ‘man’ gelezen worden, daar waar ‘haar’ staat, kan ook ‘zijn’ gelezen worden.

Benedicta Deogratias is één van de onderzoekers van het project huwelijkse gevangenschap van de Maastricht University. Op donderdag 13 september 2018 is de conferentie Gevangen in een huwelijk: recht, religie en praktijk