We hebben waarschijnlijk allemaal de zin ‘not all men’ gehoord in gesprekken over geweld. Dit houdt in dat niet alle mannen een gevaar vormen voor mensen van alle geslachten, inclusief vrouwen. Toch blijft het een feit dat in gevallen van geweld de daders vaker wel dan niet mannen zijn (zie bijvoorbeeld The Violence Project).

Terwijl ‘niet alle mannen’ gewelddadig zijn, zijn ook niet ‘alle vrouwen’ vreedzaam, onschuldig of slachtoffer. Onderzoek naar de rol van vrouwen in conflicten laat zien dat ze net zo goed in staat zijn om geweld te plegen. En dat we vaak de neiging hebben om vrouwen als daders over het hoofd te zien. Dit heeft te maken met de gendernormen waarmee vrouwen in de samenleving worden beschouwd.

Gendernormen en het beeld van de dader

Vrouwen zijn niet per definitie minder gewelddadig dan mannen. Dat is de conclusie die onderzoekers trekken als het gaat om daderonderzoek. Wat verschilt is dat het geweld van mannen makkelijker wordt ‘geaccepteerd’ in de samenleving, terwijl gewelddadige vrouwen als afwijkend worden gezien. Wat in twijfel wordt getrokken is hun vrouwelijkheid, want volgens de gendernormen is iemand die zich als vrouw presenteert niet in staat om geweld te plegen.

“Gender subordination is not something that men exclusively do to women, but rather something any people can do to any people on the basis of gender expectations” (Sjoberg 15).

De deelname van vrouwen aan geweld wordt gezien als een buitengewone en zeldzame gebeurtenis. Typische genderstereotypen vormen het beeld van vrouwen als moederlijk, emotioneel en vredelievend. Iemand die deze kenmerken bezit kan zeker niet gewelddadig zijn, zo wordt vaak gedacht.

Nazi-propaganda gericht op vrouwen in 1936, via Wikimedia Commons

Waarom plegen mensen geweld?

Het antwoord verschilt per dader en heeft veel te maken met de context waarin ze handelen.

“Although perpetrators may have different motives, most of them are very ordinary people (…) within very particular political, ideological and institutional circumstances (…)” (Mouthaan & Jurasz 84).

Vaak worden geweldplegers gedreven door een gevoel van gehoorzaamheid aan de machtsstructuren waarin zij leven. In omgevingen waar oorlog en conflict plaatsvinden, zijn mensen meer geneigd om zich aan bepaalde ideologieën te conformeren. Tegelijkertijd volgen ze makkelijker bevelen van autoriteiten op, zelfs als het gewelddadig gedrag inhoudt (Mouthaan & Jurasz 84).

Het experiment van Milgram

Een bekend experiment naar gehoorzaamheid heeft psycholoog Stanley Milgram in de jaren ’60 gedaan. Daarin waren deelnemers door een gezagsdrager (een deelnemer in een doktersuniform) gevraagd om elektrische schokken toe te dienen aan een persoon in een andere kamer (een acteur die niet daadwerkelijk pijn ervaarde). De spanning werd bij elke nieuwe schok verhoogd. Terwijl de deelnemers de persoon die ze pijn deden niet konden zien, konden ze zijn geschreeuw van pijn horen. Toch stopten maar heel weinig deelnemers met het toedienen van de schokken.

Milgram’s Experiment – de opzet van het experiment. E is de gezagsdrager, T is de persoon die de schokken toedient en L zit in een andere kamer en ontvangt zogenaamd de schokken. (beeld via Wikimedia Commons) Milgram’s conclusie was dat de daders schade bleven toebrengen omdat hun verantwoordelijkheidsgevoel weggenomen was. Ze dachten tenslotte dat ze handelden in opdracht van een medische professional. Wat ze deden kon niet zo slecht zijn, toch?

Hoewel het experiment nogal wat kritiek kreeg, veranderde Milgram’s experiment de houding ten opzichte van daders die werden gezien als onmenselijke monsters. In plaats daarvan toonde het aan dat veel mensen in bepaalde omstandigheden geweld kunnen plegen.

Vrouwen als daders

Onderzoek naar daders laat zien dat niet het geslacht van belang is bij het begrijpen van geweld, maar de sociaal-politieke, nationale en historische context waarin daders werken. Vrouwen zijn net zo goed in staat tot het plegen van alle vormen van geweld. Toch zijn collectieve beelden van vrouwelijke daders gericht op de gendernormen waarbij van een vrouw wordt verwacht dat ze zich gedraagt.

“Women, like men, commit violence for a variety of reasons, some rational and some irrational. Women, like men, sometimes see violence as the best means to their political ends. Women, like men, sometimes commit senseless and heinous acts out of depravation or some other socio-economic motivation” (Sjoberg & Gentry 4).

Onderzoekers Laura Sjoberg & Caron Gentry leggen uit dat wanneer vrouwen betrokken zijn bij situaties van geweld ze binnen een of meerdere van de volgende geslachtsgebonden categorieën worden geplaatst: moeder, monster en, zoals ze het botweg zeggen, hoeren. Elk van deze categorieën houdt in dat vrouwen die geweld plegen, tegen de sociale verwachtingen ingaan van ‘gepast vrouwelijk gedrag’.

Vrouwen worden veel vaker voorgesteld als slachtoffers van geweld dan als daders. Een van de redenen daarvoor is dat zij degenen zijn die onevenredig veel lijden onder conflictsituaties (Sjoberg & Gentry 4). Maar in de geschiedenis hebben vele vrouwen geweld gepleegd.

Een paar voorbeelden van vrouwelijke daders

• Biljana Plavšić was een politica die een rol speelde in de Bosnische oorlog (1992-1995). In 2001 is ze veroordeeld voor misdaden tegen de menselijkheid door het Internationaal Straftribunaal voor het voormalige Joegoslavië. Je kunt meer over haar lezen in het boek Gender and War in de collectie van Atria.
• Ilse Koch was een bewaker in het Buchenwald concentratiekamp. In 1947 is ze door het Amerikaanse leger berecht voor haar misdaden tegen de gevangenen en veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Ze pleegde zelfmoord in 1967.
• Pauline Nyiramasuhuko was een politicus die een rol speelde in de Rwandese genocide. Ze is in 2011 berecht voor misdaden tegen de menselijkheid en veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Je kunt meer over haar lezen in het artikel Constructing Women Perpetrators of International Crimes in de collectie van Atria.

Een kwestie van gerechtigheid

Zoals vastgesteld zijn vrouwen niet minder gewelddadig dan mannen. Geweld is contextueel en mensen van alle geslachten kunnen, afhankelijk van hun omstandigheden, daders worden. Toch hebben de gendernormen waarmee daders worden beschouwd belangrijke implicaties voor het bereiken van gerechtigheid. Zoals Sjoberg en Gentry uitleggen, worden vrouwelijke daders gezien als moeders, monsters of hoeren. Volgens hun bekritiseren deze categorieën de vrouwelijkheid van daders. Wat ook in twijfel wordt getrokken in situaties van geweld is de keuzevrijheid van vrouwen.

Ilse Koch getuigt in haar eigen verdediging tijdens het proces tegen voormalig kamppersoneel en gevangenen uit Buchenwald op 8 juli 1947 (beeld via Wikipedia)

In veel situaties, zelfs als er bewijs is van hun wreedheid en geweld, wordt aangenomen dat vrouwen hebben gehandeld omdat ze daartoe werden gedwongen door mannelijke gezagsdragers, zoals hun echtgenoten. Ze worden doorgaans in minder gevallen voor de rechter gebracht, of krijgen een lichtere straf.

Wat op het spel staat in dit soort situaties is de rechtspleging en het gebrek aan schuld en verantwoordelijkheid dat aan de daders wordt toegeschreven. Natuurlijk heeft dit een verdere impact op de slachtoffers van hun geweld. Onderzoekers van daders pleiten daarom voor het belang van het begrijpen van de rol van vrouwen bij geweld.

Het gaat ook over feminisme

Het lijkt misschien contra-intuïtief om te denken dat de studie van vrouwen als geweldplegers kan bijdragen aan feministische inspanningen. Maar onderzoekers stellen dat dit wel het geval is. Door het geweld van vrouwen te begrijpen en te veroordelen, kunnen we de patriarchale gendernormen aanvechten die dicteren dat vrouwen vreedzame ondergeschikten zijn die niet in staat zijn zelfstandig schade toe te brengen.

“Gender stereotypes exist and persist in a world where women are often invisible and frequently ignored” (Sjoberg & Gentry 8).

Met wat er in de wereld gaande is in termen van aanhoudende conflicten is het belangrijk om na te denken over de gevolgen die geweld heeft voor mensen van alle geslachten en hun posities als slachtoffer of dader. Uiteindelijk zorgt het begrip dat iedereen in een bepaalde context evenzeer in staat is tot geweld voor betere rechtspraktijken en voor het ontmantelen van de gendernormen die het feminisme probeert uit te dagen.

Lees verder:

• Vrouw en criminaliteit
• Women’s Criminality in Europe, 1600-1914
• Mothers, Monsters, Whores
• Women and Genocide
• One of the Guys
• Gender and War
• Female Perpetrators: Ordinary or Extraordinary Women?
• Constructing Women Perpetrators of International Crimes
• Women as Wartime Rapists
• Violent Women in Print
• Gendered Wars, Gendered Memories

Sabria Schouten, masterstudent Comparative Literary Studies, stagiaire Collecties

Beeld: Vrouwen die namens de Republiek vochten in de Spaanse Burgeroorlog, 1936, via Wikimedia Commons