Een rode draad in de geschiedenis van de vrouwelijke migrant

Van stemrecht tot baas in eigen buik: vrouwen hebben door de jaren heen op tal van terreinen gevochten voor hun rechten, en doen dit nog steeds. Voor migranten- en vluchtelingenvrouwen zijn deze onderwerpen net zo goed van belang. Helaas ontbreekt voor velen van hen nog altijd een belangrijk fundament. Zij die in het kader van gezinshereniging of -vorming naar Nederland komen, hebben pas na 5 jaar recht op een zelfstandige verblijfsvergunning. Tot die tijd zijn ze afhankelijk van hun partner.

Het begin van gezinsmigratie

Het migratiebeleid in Nederland stamt uit de jaren 50, toen de economie een handje geholpen moest worden. Migranten mochten hun gezin over laten komen. Hiermee werd de term gezinsmigratie geïntroduceerd. De partner die naar Nederland komt, krijgt dan een afhankelijke verblijfsstatus. Dit betekent dat deze voor het recht op verblijf afhankelijk is van diens partner. Als het huwelijk of de relatie stukloopt, kan de partner teruggestuurd worden naar het land van herkomst. Deze regeling werd met name ingesteld om schijnhuwelijken tegen te gaan. Hierbij wordt een huwelijk alleen gesloten zodat de huwelijkspartner naar Nederland zou kunnen komen. Op papier is deze regeling hetzelfde voor mannen en vrouwen. Maar in de praktijk zijn het vooral de vrouwen die erdoor geraakt worden.

Migranten- en vluchtelingenvrouwen die via gezinsvorming of hereniging naar Nederland komen, beginnen hun bestaan in Nederland met 1-0 achter. Zij zijn letterlijk afhankelijk van hun partner. Pas na 5 jaar, als het huwelijk in die tijd stand heeft gehouden, mogen zij aanspraak maken op een zelfstandige verblijfsvergunning. In de praktijk betekent het dat vrouwen niet zomaar uit hun huwelijk durven te stappen. Ook niet als ze mishandeld worden. Een huwelijk verbreken betekent immers dat ze het land uitgezet kunnen worden. In de kern betekent het nog meer: hun recht op zelfbeschikking is hen afgenomen.

Tijdens de 5 jaar die een vrouw moet wachten op het recht op een zelfstandige verblijfsvergunning, is ze overgeleverd aan onzekerheid en willekeur. De afhankelijke positie kan voor sociaal isolement zorgen, en bijgevolg langdurige psychische klachten. Bovendien kunnen zij, door hun juridisch zwakke positie, slachtoffer worden van vrouwenhandel en tot prostitutie worden gedwongen. Vrouwen die psychisch, seksueel of lichamelijk mishandeld worden door hun partner, zien zich vaak gedwongen in hun huwelijk te blijven, uit angst hun recht op verblijf kwijt te raken.

Actiegroepen in de jaren ’80 en ‘90

Sinds het begin van de jaren ’80 wordt er strijd gevoerd tegen het afhankelijk verblijfsrecht. In 1987 werd het Komitee Zelfstandig Verblijfsrecht voor Migrantenvrouwen (KZV) opgericht. Dit was een initiatief van bestaande ZMV-vrouwenbewegingen: de Hollanda Türk Kadınlar Birliği (de Turkse vrouwenbeweging HTKB), de Landelijke Vereniging van Alleenstaande Arabische Vrouwen (LVAAV), de Marokkaanse VrouwenVereniging Nederland (MVVN), Stichting Saadet, de Stichting Vrouwenopvang Nederland, het Platform van Vluchtelingen Organisaties Nederland en de ‘Blijf-van-mijn-lijf’-groep. Daarnaast werkten ze structureel samen met het Clara Wichmann Instituut, Stichting tegen Vrouwenhandel en de Rechtswinkel Amsterdam.

Het doel van het Komitee werd opgesteld aan de hand van twee eisen:

1. Buitenlandse vrouwen die tot Nederland worden toegelaten omdat zij voldoen aan de voorwaarden voor gezinshereniging of gezinsvorming, moeten vanaf het ogenblik van toelating een zelfstandige verblijfstitel krijgen zonder beperking. Deze verblijfstitel moet voor onbepaalde tijd geldig zijn en niet kunnen worden ingetrokken bij het einde van een huwelijk en/of verbreking van de samenwoning.
2. Buitenlandse vrouwen die, als zovele Nederlandse vrouwen, in een situatie verkeren waarin zij een beroep moeten doen op bijstand, moeten daartoe ook het recht hebben, dat wil zeggen, mogen niet op grond daarvan uit Nederland verwijderd worden. Buitenlandse vrouwen die, als zovele Nederlandse vrouwen, in een situatie verkeren waarin zij te klein behuisd zijn, mogen niet wegens het ontbreken van passende huisvesting uit Nederland verwijderd worden.

Het Komitee probeerde dit doel te bereiken door middel van beleidsbeïnvloeding, het deelnemen aan de publieke opinie, voorlichting en onderzoek. Met behulp van nieuwsbrieven en bijeenkomsten die de problematiek van het afhankelijk verblijfsrecht uiteenzetten, hoopten ze het onderwerp op de politieke agenda te krijgen en ook te houden. Zo heeft het Komitee een notitie uitgebracht over de indirect discriminerende gevolgen van de inkomenseis die aan een zelfstandige verblijfsvergunning verbonden was. Ook werkte het Komitee projectmatig. De projectgroep ‘Geweld tegen Vrouwen’ is hier een voorbeeld van. Zij pleitten voor het expliciet opnemen van geweld in de vreemdelingencirculaire. Dit zou dan gelden als een criterium voor het verlenen van een zelfstandige verblijfsvergunning op humanitaire gronden. Deze lobby was succesvol. Voortaan mochten vrouwen een huwelijk wel voortijdig onderbreken als zij werden mishandeld of misbruikt, zonder het land uitgezet te worden.

De situatie nu

De situatie van vrouwen met een afhankelijke verblijfsvergunning is sinds de jaren ’90 niet veel verbeterd. Met de Wet Inburgering in het Buitenland moeten migranten in het land van herkomst al een inburgeringstest afleggen. Oud-minister Verdonk betoogde dat deze wet was ingevoerd om de emancipatie van vrouwen te versterken. Zij zouden dan bij aankomst al op de hoogte zouden zijn van hun rechten in Nederland. Hierdoor waren ze in staat om zelf hun positie te versterken, aldus Verdonk. Vrouwen die voor de test zijn geslaagd, krijgen nog steeds geen zelfstandig verblijfsrecht bij aankomst, waarmee zij bij uitstek in staat zouden zijn hun stem te laten horen. In 2010 is bovendien de termijn voor een zelfstandige verblijfsvergunning verhoogd van 3 jaar naar 5 jaar, zonder dat duidelijk is waarom.

De focus van de discussie omtrent het afhankelijk verblijfsrecht, is problematisch: er wordt door beleidsmakers enkel gekeken naar de verschillende eisen vóór en de gevolgen ván de regeling. Er wordt niet gedebatteerd over de mogelijkheid om het afhankelijk verblijfsrecht in zijn geheel af te schaffen. Dit is krom, want dezelfde beleidsmakers onderbouwen de gemaakte aanpassingen met emancipatoire argumenten. Niets zou de emancipatie van vrouwen met een migratieachtergrond zo goed kunnen bevorderen als zelfstandig recht op verblijf, direct bij aankomst in Nederland.

Er zijn belangrijke successen behaald in de strijd voor het zelfstandig verblijfsrecht. Zo hebben vrouwen die in hun huwelijk te maken krijgen met geweld een veel betere kans om dit huwelijk te kunnen verlaten zonder meteen het land uitgezet te worden. Ook is er meer aandacht gekomen voor de indirecte discriminatie van de inkomenseis. Dit biedt een geweldige uitkomst voor vrouwen die hiermee te maken krijgen, mits ze bewijs kunnen aanleveren. Deze stappen bieden echter weinig uitkomst voor vrouwen die vanwege andere redenen uit hun huwelijk willen stappen. Sommige vrouwen zijn immers ‘gewoon’ niet meer gelukkig met hun partner. Voor deze vrouwen geldt dat zij hoe dan ook de 5 jaar moeten uitzitten.

Iedere vrouw heeft recht op zelfstandig verblijf en juridische onafhankelijkheid. Iedere vrouw heeft het recht om zelfstandig haar leven in te kunnen richten, te kiezen wat voor werk of opleiding zij wil doen en of zij een relatie wilt. Het is schrijnend dat vrouwen die via gezinshereniging of -vorming naar Nederland komen, hiertoe pas na 5 jaar zeggenschap krijgen. Hebben we het nog niet geleerd? De vrouw is niet meer afhankelijk van de man.

Reportage van Myrthe van Gestel – Atria Reporter 2022

Beeld: Pixabay

Wil je meer weten?

Meld je aan voor de serie interviews met pioniers uit de ZMV-Vrouwenbeweging