Foto: boeken lezen in de Atria bibliotheek, Kirsten van Santen, 2023, Collectie IAV-Atria.  

Met de vuist op tafel slaan. Je vuist ballen. Een vuist maken tegen onrecht. Dit gebaar wordt al lang gebruikt om te vechten tegen onderdrukking en onrecht en werd wereldberoemd tijdens de Olympisch Spelen in 1968. De vuist herken je wellicht ook in het universele feministische symbool en kent zijn oorsprong bij een Amerikaanse missverkiezing. Wat hebben Miss America en het feministische symbool met elkaar te maken? Hoe werd dit symbool het boegbeeld van Dolle Mina? En waarom viel ook modehuis Dior voor de charme van het teken? Wat is haar verhaal? 

Het feministisch symbool is een cirkel met een kruis aan de onderkant, het alom bekende vrouwenteken met daarin een gebalde vuist. Het symbool kent verschillende namen maar wordt vaak het (universele) feministische symbool genoemd, of in het Engels de meer pakkende feminist fist.  

Inmiddels is dit symbool al meer dan 50 jaar oud en wordt het vandaag de dag nog steeds veel gebruikt in feministische merchandise, zelf geschilderd op protestborden, als covers van boeken en wordt het in groten getale aangeboden in webshops als Etsy. 

Her Humor

Oer-feminist en schrijver Robin Morgan ontwierp het feministisch symbool in 1967. Morgan heeft een lange lijst aan (feministische) publicaties op haar naam staan en was leider van dé vrouwenbeweging in Amerika. Een afsplitsing van deze beweging was WITCH, een afkorting voor Women’s International Terrorist Conspiracy from Hell. Deze groep speelde zeer creatief met humoristische acroniemen, waarvan de meest opvallende misschien wel Women Inspired to Commit Herstory is. Interessant feit: met dit acroniem heeft Morgan de credits op de term ‘Herstory’, wat ook de naam is van deze rubriek. Morgan gebruikte het woord ‘herstory’ voor het eerst in haar anthologie Sisterhood is powerful, waar opnieuw het feministische symbool op de cover pronkt.  

Mis(s)verstanden op de kaart

Morgan gebruikte haar ontwerp van het feministisch symbool voor het eerst in 1968, tijdens de door haar georganiseerde anti-Miss America protestactie. In september dat jaar protesteerde een grote groep vrouwen tegen de alom bekende schoonheidswedstrijd. Feministische actiegroepen uit het hele landen kwamen naar Atlantic City om zich uit te spreken tegen het feit dat vrouwen die dag ‘publiekelijk werden tentoongesteld’. Er werden bh’s en korsetten verbrand, pamfletten uitgedeeld en spandoeken uitgerold. De activisten waren verontwaardigd: op deze ‘veemarkt’ werden vrouwen als een seksobject beoordeeld. Bovendien had er nog nooit een vrouw van kleur gewonnen (sterker nog, zij mochten tot 1970 niet meedoen) en moest de winnares mee naar Vietnam ter vermaak van de soldaten daar. Voor Morgan was het de ideale plek voor protest:

‘Where else could one find such a perfect combination of American values – racism, militarism, capitalism – all packaged in one “ideal” symbol, a woman.’  

Dolle Missverkiezing 

Anderhalf jaar na de verstoorde missverkiezing in de Verenigde Staten gingen hun Nederlandse zusters aan de slag. Dolle Mina, een radicaal- feministische protestgroep van vrouwen én mannen, was vastberaden om de Miss Cinemanifestatie te verstoren. Een Nederlandse missverkiezing waarbij de winnares een rol kreeg in een film. Even dreigde de protestactie te mislukken: de Dolle Mina’s kwamen de zaal niet binnen. Totdat er zich een sublieme kans voordeed. Filmmaker en tevens jurylid Pim de la Parra liep nietsvermoedend voorbij. Eén van de Dolle Mina’s greep haar kans en vroeg netjes of zij hem ‘mocht ontvoeren’. Op de foto zie je Pim de la Parra die moeite moet doen om zijn lach in te houden. Hij laat zich gewillig en geamuseerd meevoeren en zegt later ook sympathisant te zijn van Dolle Mina. De Missverkiezing ging uiteindelijk ongestoord verder, maar Dolle Mina had haar doel van die avond bereikt: persaandacht en sympathie voor de vrouwenzaak.  

Werk aan de winkel

Niet alleen de missverkiezing-acties maar ook het feministisch symbool werd overgenomen vanuit Amerika. Charlie van den Berg ontwierp een eigen versie dat vanaf toen het logo werd van de Dolle Mina. Het teken staat sindsdien symbool voor de vrouwenstrijd in Nederland. Zo staat de vuist overtuigend groot op de voorkant van het pamflet van het Werkende Wijvenplan. Een oproep aan de overheid met daarin 5 eisen die 50 jaar later nog steeds actueel zijn. Mannen en vrouwen hebben tegenwoordig weliswaar recht op gelijk loon en gelijke behandeling, in de praktijk pakt dit toch anders uit. 

Bergen verzetten

In de jaren 80 was Dolle Mina als groep minder zichtbaar maar als individuen ging hun strijd onvermoeid door. Het feministisch symbool blijkt ook veelzijdig en duikt sindsdien op tijdens verschillende demonstraties. Bijvoorbeeld tijdens een actie op 30 maart 1981, toen vrouwen massaal de straat op gingen om actie te voeren voor de legalisering van abortus. Eén van de leuzen uit die tijd: ‘Wij Vrouwen Eisen: abortus uit het wetboek van strafrecht’. Ook die strijd is nog niet voorbij. Op de foto hangt Saskia Poldervaart roepend uit het raam, naast haar een spandoek waarop het feministische symbool geschilderd is. Poldervaart was de vriendin van ontwerper Charlie van den Berg. Wat denk jij, was hier sprake van een samenwerking?  

Samen een vuist maken

Binnen het feminisme lijkt het soms moeilijk om iedereen te verenigen. Niet iedereen kan zich altijd vinden of herkennen in bijvoorbeeld de acties van Dolle Mina of de politieke standpunten tijdens een abortusdemonstratie. Het feministische symbool, daarentegen, kan dat wel. Die is universeel. Ze spreekt veel verschillende organisaties aan en wordt al decennialang door verschillende groepen geadopteerd die strijden voor gelijke rechten. Op deze button staat de tekst ‘oema oen opo ham sab aurat, jago!’ Wat vertaald uit het Hindi betekent: ‘We are all women, wake up!’ 

Knoop het in je (di)oren

Zelfs modehuis Dior gebruikt de feministische vuist in 2019 in hun fashionshow. Opvallend is dat Morgan nu niet protesteert tegen vrouwen die ‘tentoongesteld’ worden, maar dat jaar zelf op de catwalk staat. Niet als model, maar als inspiratiebron voor de nieuwe creative director van het modehuis. Tijdens de show prijkt de feminist fist op de T-shirts van de modellen met daarbij de titel van Morgan’s boek: ‘Sisterhood is powerful’. Over haar catwalkmoment zegt Morgan: ‘[..] because fashion really is a form of media [..] Fashion is very popular, so it can help broadcast a message and reach a new generation”. En dat kan, want de feministische vuist is van iedereen.  

Het venusteken

Het venussymbool is een grafisch symbool van een cirkel met daaronder een kruis. Het verwijst naar van alles: van wc’s tot aan de planeet Venus. Het vertoont grote gelijkenissen met het Egyptische teken ‘ankh’, zowel qua uiterlijk als betekenis. Beide zijn bekend als het levensteken maar staan ook voor liefde en seksualiteit. Het venusteken heeft de vorm van een handspiegel, dat een huwelijksgeschenk was van Zeus. Binnen de alchemie staat het Venusteken voor het element koper. Dit is niet toevallig. Koper was heilig voor de Godin Venus omdat haar grote altaar op Cyprus stond, het eiland van koper. Daarom werd Venus ook soms ook ‘de Godin van Koper’ genoemd. 

Zwarte burgerrechtenbeweging

De vuist tegen onrecht kent zijn oorsprong in de zwarte burgerrechtenbeweging. Tijdens de Olympische Spelen van 1968 schreven 2 track atleten genaamd Tommie Smith en John Carlos geschiedenis toen zij hun medailles ontvingen. Staand op het winnaarsplatform, klaar om hun medaille in ontvangst te nemen, staken zij beide hun vuist in de lucht. Een vuist omhuld met een zwarte handschoen. Een gedurfd statement en een krachtig protest tegen onrecht en racisme in de VS én wereldwijd. Smith over de actie in een interview met Smithonian magazine (2008): “[It] was a cry for freedom and for human rights. We had to be seen because we couldn’t be heard.” Dankzij de Black Lives Matter beweging heeft de zwarte vuist opnieuw meer zichtbaarheid gekregen en dient het als krachtig symbool voor solidariteit en het gevecht tegen onrecht. 

Auteur: Sanne Brands (marketing- en communicatieadviseur bij Atria tot 1 februari 2024)

Bronnen

• Scriptie: dolle mina en de verenigde staten. Transfeur van ‘prikacties’ (1968 – 1970), L. Geerlings (2011)
• Going too far: the personal chronicle of a feminist, R. Morgan
  
• The Woman’s Dictionary of symbols & sacred objects, B. Walker (1988)
  

Herstory is een samenwerking tussen Atria & Opzij. Dit artikel is eerder gepubliceerd in Opzij, september 2023. Verhalen uit de vrouwenarchieven halen we in deze rubriek uit de onzichtbaarheid.