Voor de Black Achievement Month vroeg Atria vier mensen een bijzonder collectiestuk te belichten uit de archieven van zwarte vrouwen(bewegingen) die tegen het establishment in belangrijk werk hebben verricht. Fotograaf, kunstenaar en schrijfster Angela Tellier licht in deze blog uitzendingen uit van de Zwarte Vrouwenradio (1984 tot 1987).

Cassettes vol geschiedenis van de Zwarte Vrouwenradio

Het archief van De Zwarte Vrouwenradio is een nauwkeurig bijgehouden verzameling van notulen, concepten, muzieklijsten en opnames van uitzendingen. Mede opgericht op 9 september 1984 door Tineke E. Jansen. Een zender voor een doelgroep die tot dan toe vergeten of genegeerd werd. Met behulp van subsidies van het Mama Cash fonds zag De Zwarte Vrouwenradio – parallel met De (Witte) Vrouwenradio – het levenslicht. Echter met een korte levensduur. In 1987 werd zowel de Witte Vrouwenradio als de Zwarte Vrouwenradio definitief opgeheven.

Vergeelde notitieboeken en oude cassettetapes

Een middag lang begroef ik mijzelf in deze tijdcapsule. Ik bladerde door vergeelde pagina’s van notitieboeken en bestudeerde muzieklijsten en voorstellen voor thema’s binnen de programmering. Er werd aandacht besteed aan actualiteiten, congressen en vrouwenacties. Maar ook muziek, boeken en films kregen de aandacht. Het meest interessant zijn de oude uitzendingen op cassettetapes, die je direct een duidelijke indruk geven van de zender.*

Het radiolandschap is lange tijd een monotoon landschap geweest, waar vooral de witte man deel van uitmaakte. Vrouwen waren schaars op de radio. Men beweerde dat het publiek niet graag naar de stem van een vrouw luistert. De mannelijke stem had de voorkeur.

Komende uit een visueel werkveld vind ik deze opvatting interessant. In het merendeel van de visuele communicatie is de aanwezigheid van de vrouw  (zeer) welkom. Maar wanneer het komt op het stemgeluid van de vrouw, dan wordt die aanwezigheid zowel figuurlijk als letterlijk minder gewaardeerd. Wat naar mijn mening overigens niets te maken heeft met of een vrouwenstem (inhoudelijk) wel of niet aantrekkelijk is voor de luisteraar, maar vooral te maken heeft met wat naar heersende normen als maatstaf wordt gezien. In dit geval is er ooit bepaald dat een mannenstem niet alleen waardevollere informatie te verstrekken heeft, maar ook prettiger is om naar te luisteren dan die van de vrouw.

Een eigen platform in de ether

Deze vrouwen creëerden een eigen platform, kwamen de ether binnen en vormden een cluster waarin het delen van informatie, entertainment en de politiek centraal stond. De zender was educatief, activistisch en gaf een podium aan zwarte vrouwen uit verschillende culturen.

Ik luister naar hoe klassieke Indonesische volksverhalen en Afro Amerikaanse jazz zich afwisselen met verslaggeving tijdens protesten bij de Ambassades in Den Haag. Gesprekken over hoe de kloof tussen twee culturen ten nadele werkt voor het ontwikkelen van een eigen identiteit en de noodkreet voor meer cultuurgerichte educatie, om de vervreemding tussen generaties te voorkomen.

Protesten tegen Zwarte Piet

Ik hoor ook hoe een verslaggeefster de protesten tegen het uiterlijk van Zwarte Piet bijwoont tijdens de jaarlijkse Sinterklaas intocht, en ben getuige van hoe haar argumenten met irritatie tot iets onbelangrijks worden weg gesust. ‘Maar dit is niets nieuws’  zegt de vrouw.

“Dit had ik wel verwacht. Maar we geven niet op”

Ik doe de cassette terug in de houder en bedenk dat alles wat ik beluisterd heb nog steeds actueel is. Ik kijk naar het jaartal van de opnames. 1984. Al meer dan 34 jaar wordt er gevochten tegen de racistische karikatuur Zwarte Piet. De weerstand bestaat nog steeds en het begrip is vaak nog ver te zoeken.

De Zwarte Vrouwenradio is een waardevol archief om beter te leren begrijpen waar men vandaan komt en waar men naartoe zou kunnen gaan. Het is een stukje geschiedenis met prachtige verhalen en muziek van vrouwelijke artiesten. Het is vooral een archiefstuk dat inzicht geeft in de langdurigheid van verandering.

De wortels van verandering

Is er ook verandering in het huidige radio landschap? Meerdere vrouwen hebben bewezen dat een vrouwenstem net zo goed luisteraars trekt als die van de man. Denk aan Angelique Houtveen, een vrouw die haar eigen middag show heeft. Houtveen doorbreekt de barrières van geslacht en kleur met haar talent. Haar aanwezigheid geeft de zender een frisse wind en laat het publiek in contact komen met de muziek van artiesten en onderwerpen die eerder niet zo snel de aandacht zouden hebben gehad.

Qua volledige diversiteit en acceptatie zijn we er nog lang niet. Voorafgaand aan de intocht van Sinterklaas in 2018, is door diverse media aangekondigd dat de Sint vergezeld zou worden door een entourage van uitsluitend roetveeg Pieten. Uiteindelijk waren er helaas tóch Zwarte Pieten bij de intocht. Maar het begin is er. De wortels van dit begin reiken diep door in de geschiedenis. Het is belangrijk om te weten waar wij vandaan komen. De grond waar wij nu op staan zal voor de toekomstige generaties steviger worden, net zoals de vorige generaties een fundering voor ons hebben gebouwd.

*Cassettes kan je nu niet meer beluisteren in de bibliotheek.

Angela Tellier is onafhankelijk fotograaf, kunstenaar en schrijfster. Ze geeft rondleidingen bij Foam fotografiemuseum en het Rijksmuseum en maakte de fotocampagne van de Black Achievement Month 2018.

Lees hier ook over de andere 3 bijzonder collectiestukken

De Black Achievement Month (BAM) belicht de bijzondere bijdragen van personen met Afrikaanse roots aan de Nederlandse samenleving.