Grote kans dat je nog nooit van haar gehoord hebt: Antonia Brico (1902 – 1989). Dat maakt haar verhaal niet minder spectaculair. Zij was namelijk de eerste succesvolle vrouwelijke dirigent ter wereld. Gek genoeg is het honderd jaar later voor vrouwen nog altijd lastig om tot de wereldranglijst van succesvolle dirigenten toe te treden. Zijn we sinds Antonia Brico wel gevorderd met de emancipatie van dirigenten?

Eigen orkest

Het opmerkelijke leven van Antonia Brico dreef regisseur Maria Peters tot het vervaardigen van een script, dat na vijftien jaar resulteerde in De Dirigent: “Ik kende haar verhaal niet, maar ik dacht meteen: hier zit een film in. Over een vrouw die haar plaats wil veroveren in een muziekwereld die door mannen werd gedomineerd.” De film over de in Rotterdam geboren Brico, een Amerikaanse met Nederlandse roots, draait sinds deze maand in de Nederlandse bioscopen. “Antonia was een pionier waar wij als Nederland heel trots op moeten zijn,” benadrukt Peters.

Brico verliet Nederland al op jonge leeftijd en studeerde muziek in Californië en Berlijn. Met succes, want in de jaren dertig dirigeerde Brico het Berlijns Filharmonisch Orkest en niet veel later ook het New York Filharmonisch Orkest. Maar een vaste post, dat was in die tijd onmogelijk voor vrouwelijke dirigenten. Dus wat deed Brico? Ze richtte gewoon haar eigen orkest op: het Women’s Symphony Orchestra. Met horten en stoten wist ze voet tussen de deur van deze mannenwereld te krijgen.

“Een vaste post was in de jaren dertig onmogelijk voor vrouwelijke dirigenten. Daarom richtte Antonia Brico gewoon haar eigen orkest op.”

Virtuoze vrouwen

In Nederlandse collecties (waaronder die van Atria) zijn nog veel meer inspirerende verhalen – en bladmuziek! – te vinden van vrouwelijke dirigenten die door het glazen plafond heen zijn gebroken. Frieda Belinfante (1904 – 1995) was net als Brico dirigent en daarnaast cellist en verzetsvrouw. Toen ze net in Nederland aan de weg begon te timmeren, werd haar carrière overhoopgegooid door de inval van de nazi’s. Ze sloot zich aan bij het verzet en vertrok na de oorlog gedesillusioneerd naar Amerika. Die muzikale carrière is in Nederland helaas nooit volledig opgebloeid, maar in de VS kwam ze op dirigentengebied tot wasdom.

Ook Catharina van Rennes (1858 – 1940) verdient een eervolle vermelding. Haar muzikale bezigheden richtten zich indertijd voornamelijk op de jeugd, maar daarnaast had zij één andere grote ambitie: dirigeren. Destijds een ongebruikelijke wens voor een vrouw geboren in de 19e eeuw. Uiteindelijk vocht deze eigenwijze, maatschappelijk betrokken dame voor haar droom. In 1905 stond ze als eerste vrouwelijke dirigent voor het Amsterdams Concertgebouworkest.

‘Een biologische kwestie’

De vraag is of we sinds Antonia Brico, Frieda Belinfante en Catharina van Rennes, die allen leefden aan het begin van de 20e eeuw, überhaupt zijn opgeschoten met de emancipatie van dirigenten? In mei 2018 werd bekend dat Karina Canellakis de eerste vrouwelijke chef-dirigent van het Radio Filharmonisch Orkest is. In de media lag de focus voornamelijk op haar gender. Enerzijds logisch, anderzijds schrijnend dat we in de 21e eeuw op muzikaal gebied nog steeds moeten strooien met frases als ‘de eerste vrouw die-’.

In De Volkskrant las ik een aantal jaar geleden een – mild uitgedrukt – opmerkelijke uitspraak van Jorma Panula. Hij is een Finse dirigent die bijna alle grote dirigenten van deze tijd onder zijn vleugels heeft gehad. Op de vraag ‘kunnen vrouwen dirigeren?’ was zijn antwoord: “Absoluut niet. Vrouwen kunnen het proberen, maar het is echt anders. Ik zie ze hun best doen, zweten, hun gezicht betrekken, maar het wordt er alleen maar slechter van. Het is puur een biologische kwestie.” Zolang er in de 21e eeuw nog dergelijke uitspraken gedaan worden door muzikale prominenten, moeten we in mijn ogen blijven ‘zeuren’ over genderongelijkheid in de muziekindustrie.

“Vrouwen kunnen absoluut niet dirigeren en dat is puur een biologische kwestie, stelt dirigent Jorma Panula.”

Niet alleen in professionele kringen belanden weinig vrouwen op de bok, ook in het amateurcircuit zie je aanzienlijk minder vrouwen met een baton in de hand. Dit resulteert in een laag aantal vrouwelijke rolmodellen voor een nieuwe generatie met muzikale aspiraties. Terwijl juist dat zo belangrijk is. “Mensen moeten vrouwen in deze rol zíen: dames op de bok, niet alleen mij, maar velen,” zei de Amerikaanse dirigent Marin Alsop tegen dagblad Trouw. “Dan gaat het een keer comfortabel voelen. Maar dat kost tijd.”

Accent op de vrouwelijke dirigent

Desalniettemin is er sinds Antonia Brico en al die andere muzikale voorvechters wel degelijk sprake van een positieve tendens. Het lijstje vrouwelijke dirigenten breidt zich langzaam maar zeker uit. Mede naar aanleiding van de film over Brico herleeft de aandacht voor de kwestie. Het Koninklijk Concertgebouw maakt voor hun programmering 2018-2019 zelfs een thema van vrouwen en legt het ‘accent op vrouwelijke dirigenten en componisten’. Dat kan men zowel positief als negatief interpreteren, maar de programmering voor dit seizoen zit in ieder geval bomvol vrouwen.

“Er zijn weinig vrouwelijke rolmodellen, terwijl juist dat zo belangrijk is voor een nieuwe generatie.”

Kortom: de emancipatie van dirigenten is in beweging. Toch hoop ik dat we een nieuwe tijd naderen waarin de norm is dat media competenties van dirigenten beschrijven en dat de kranten gender buiten beschouwing kunnen laten. Dat we geen ‘accent’ meer hoeven te leggen op vrouwen in de programmering van onze concertzalen en dat de muziekindustrie geen mannenwereld is maar een mensenwereld. Want als het verhaal van Antonia Brico ons één ding heeft geleerd, dan is het wel dat vrouwen op muzikaal gebied niet onderdoen voor mannen – als ze de kans maar krijgen.*

*Wil je meer lezen over vrouwen en (klassieke) muziek? Duik dan vooral eens in Atria’s collectie voor interessante literatuur over bijvoorbeeld Frieda Belinfante, Catharina van Rennes en andere vrouwelijke dirigenten.

Meer informatie

• Madonnakindje – over het leven van Catharina van Rennes 1858-1940 (Marjan Berk)
• Bladmuziek Catharina van Rennes 
• Een schitterend vergeten leven, de eeuw van Frieda Belinfante (Toni Boumans)
• Sarah Caldwell: the First Woman of Opera (Daniel Kessler)
• Zes vrouwelijke componisten (Helen Metzelaar et al)
• ‘Ik zal nooit een man worden, maar ik dirigeer wel’ (NRC)
• Hoog tijd voor meer vrouwelijke dirigenten (De Volkskrant)

Auteur: Noémi Prent