Bijna 35 jaar zijn verstreken sinds de val van het communistische regime in Roemenië. Maar de pijn van de voedseltekorten, abortusverbod en censuur worden nog steeds herinnerd. Een van de dragers van dergelijke herinneringen is de literatuur, en de romans van Herta Müller die ingaan op het recente communistische verleden.

Mijn vaderland

was een appelpit

tussen sikkel en ster

ging de dolende rit
(Müller, p. 240).

“Ik zou willen dat ik een zin kon uitspreken voor alle mensen die in dictaturen elke dag, tot op vandaag, van hun waardigheid worden beroofd (…)” (Müller, p. 19)

Dit zei Duits-Roemeense schrijfster Herta Müller in 2009 terwijl ze de Nobelprijs voor Literatuur kreeg overhandigd.

Wie is Herta Müller?

Herta Müller is op 17 augustus 1953 geboren in Nitzkydorf, een dorpje in de Banat-regio van Roemenië. Zij en haar familie maakten deel uit van de Zwabische minderheidsgroep in het land en spraken zowel Duits als Roemeens. Dit had gevolgen voor haar schrijven, aangezien ze voornamelijk in het Duits schrijft, maar er ook veel Roemeense elementen naar voren komen.

Ze groeide op onder het communistische regime onder leiding van dictator Nicolae Ceaușescu. In deze context waren soberheid, zwijgen en angst deel van het dagelijks leven. Müller heeft al deze dingen ervaren omdat Securitate, de geheime dienst van Roemenië, haar vervolgde vanwege haar schrijven.

Herta Müller en de dictatuur

Gedurende haar leven in Roemenië werd Müller vaak ondervraagd, huisarrest gegeven en met de dood bedreigd. Leven in constante angst dreef haar ertoe om uiteindelijk het land te ontvluchten in 1987. Ze vestigde zich in Duitsland, maar bleef schrijven over haar thuisland en de dingen die daar gebeurden.

Helaas bleef Müller, zelfs na de val van het communisme in 1989, geplaagd door de geest van de Securitate. Na het ontvangen van de Nobelprijs, suggereerde een van haar voormalige vervolgers dat ze de Securitate de helft van het prijzengeld schuldig is omdat het haar de inspiratie heeft gegeven voor haar veelgeprezen romans. Anderen gingen zelfs zo ver om te zeggen dat ze haar bekendheid te danken heeft aan Ceaușescu (Glajar, p. 51).

Hoewel dit soort ideeën vergezocht zijn, is het wel een feit dat de meerderheid van Müllers teksten over communisme gaan, met een politieke, maar vooral een persoonlijke toon. Ze schijft niet alleen om de wereld te laten zien wat in Roemenië plaatsvond, maar ook om haar eigen ervaringen van die realiteit te begrijpen (Glajar, p. 52).

Communisme en gender(gelijkheid)

Voordat ze vluchtte, leefde en schreef Herta Müller onder een regime dat zeer onderdrukkend was voor vrouwen. Hoewel niet direct het onderwerp van haar romans, komen elementen van deze harde realiteit naar voren in het leven van de vrouwelijke personages in haar verhalen. Bijvoorbeeld in Heute wär ich mir lieber nicht begegnet.

Tijdens het communistische regime in Roemenië werd de kwestie van gender vooral op de werkvloer aan de orde gesteld. Vrouwen moesten hetzelfde werk doen als mannen. In die zin geloofde de staat dat het gelijkheid had bereikt. In werkelijkheid waren vrouwen onevenredig belast met de zorg voor het gezin en het huishouden, naast het moeilijke werk dat ze uitvoerden. Ze waren verantwoordelijk voor het op tafel zetten van maaltijden in een tijd van voedseltekorten en voor de zorg voor hun kinderen, of ze die nu wilden of niet. Ze hadden geen keus, aangezien anticonceptie illegaal was in het land.

“In het Westen was ik erachter gekomen hoeveel leven ons in Roemenië werd ontstolen. Dat ze ons niet alleen de mond snoerden, maar ook ons leven stalen. We hadden slechte kleren, we hadden slechte of geen tanden, geen medicijnen. De mensen stierven aan kleinigheden en vonden dat normaal. Ze waren de staat niets waard. We hadden geen aspirine en geen watten, er waren geen tampons, er was geen maandverband, niets. Vrouwen liepen rond met vodden in hun broek” (Müller, p. 184).

Het regime legde in 1966 een abortusverbod op om de groei van arbeidskrachten te verzekeren. Maar dit had enorme nadelige en fatale gevolgen voor vrouwen. Ze werden onderworpen aan maandelijkse gynaecologische onderzoeken. Dit was een methode die de staat gebruikte om zwangerschappen of pogingen om deze te beëindigen op te sporen. Hoewel abortussen verboden waren, betekende dit niet dat vrouwen ze niet uitvoerden. Duizenden vrouwen stierven aan complicaties van onveilige methoden voor zwangerschapsafbreking. En degenen die het overleefden werden gevangengezet als de staat erachter kwam. Dit is de realiteit die Müller gedeeltelijk in haar verhalen beschrijft.

Herta Müller’s handtekening

Het werk van Herta Müller

Müller vertelt dat ze niet is gaan schrijven om tegen de dictatuur in te gaan. Integendeel, ze is begonnen om zeer persoonlijke redenen. Nadat haar vader overleed probeerde ze haar verdriet te verwerken, evenals het feit dat hij SS-soldaat was geweest (Müller, p. 42).

“Ik wilde helemaal geen literatuur schrijven, ik wilde houvast vinden. Bij het lezen van boeken dacht ik altijd, de mooie zinnen, die meer zijn dan de inhoud van hun woorden, weten, zolang je je blik erop gevestigd houdt, hoe het leven in elkaar zit” (Müller, p. 42).

Haar eerste roman, Niederungen, werd in 1982 gepubliceerd. Natuurlijk zag in Roemenië alleen de gecensureerde versie het levenslicht. Maar Müllers manuscript is ook over de grens gegaan. Het werd in 1984 in zijn ongecensureerde vorm in West-Duitsland gepubliceerd en kreeg vervolgens veel aandacht en lof.

In haar carrière heeft Müller tot nu toe meer dan twintig werken geschreven, zowel proza als poëzie.  Een paar van haar andere teksten over het Roemeense communisme zijn: De mens is een grote fazant (1986), Barrevoets in februari (1987) en De koning buigt, de koning moordt (2011).

Tijdens het communistische regime was haar lezerspubliek in Roemenië beperkt. Dat kwam omdat haar werk ten eerste gecensureerd werd, en later ook verboden was omdat haar werk als onpatriottisch en anticommunistisch werd beschouwd door de staat. Maar nadat ze in 2009 de Nobelprijs won, kreeg ze meer aandacht in Oost- en Centraal-Europa, evenals in het Westen.

Over schrijven

Müller beschrijft schrijven als een balans tussen prijsgeven en geheimhouden (Müller, p. 90). Daarmee bedoelt ze dat de helft van haar gedachten niet geformuleerd zijn in de zinnen die in haar werk komen te staan.

“Maar woorden zijn niet alleen maar letters, ze zetten een beeld in je hoofd. De woorden kun je vergeten, de beelden zitten in je hoofd vastgegroeid, die blijven” (Müller, p. 89).

Müller schrijft op een zeer poëtische manier. Haar romans zijn bezaaid met metaforen. Dit is een van de strategieën die zij, net als andere schrijvers in het land, gebruikten om de door de staat opgelegde censuurpraktijken te omzeilen. Ze ontwikkelde een soort geheime taal die alleen mensen die de ontberingen van het regime hadden meegemaakt konden ontcijferen. Zelfs na het communisme handhaafde ze deze stijl in haar schrijven, wat het soms moeilijk maakt voor degenen die de ervaring van het Roemeense communistische regime niet delen om haar teksten te begrijpen.

In een interview dat ze in 1999 had met Radio Free Europe, reflecteerde Müller op het verschil tussen hoe lezers in West- en Oost-Europa omgaan met haar werk. Volgens haar keren West-Europeanen zich tot haar werk voor aanwijzingen over de communistische dictatuur, terwijl Oost-Europeanen hun eigen leven weerspiegeld zien op haar pagina’s.

Communisme en censuur

De manier waarop Herta Müller censuur beschrijft is dat de tekst maar een gedeelte daarvan is. Censuur ging, in feite, over de controle die de communistische staat uitoefende over het individu. Ze vertelt ook hoe bepaalde woorden verboden waren in de literatuur. Onder Ceaușescu mocht het woord koffer bijvoorbeeld niet vaak worden gebruikt, omdat het refereerde aan reizen of vluchten.

“Anywhere texts are censored, you are also dealing with a delicate, fragile freedom and chronic fear. The censorship of the word does not end on paper, but on the skin of human beings. It often even ends in prison or death and prison” (Müller, p. 69).

Ondanks deze moeilijkheden overleefden haar verhalen de pogingen van het regime om haar creatieve stem het zwijgen op te leggen. Müller’s werk levert een belangrijke bijdrage aan het Roemeense en internationale collectieve geheugen van het communistische regime van bijna 35 jaar geleden.

Foto: Herta Müller bij de Ludwig Maximilian University of Munich, 2016, fotograaf Heike Huslage-Koch, via Wikimedia Commons

Lees verder:

• Mijn vaderland, een appelpit
• De koning buigt, de koning moordt
• Herta Müller
• De mens is een grote fazant
• Barrevoets in februari
• Niederungen
• Der Fuchs war damals schon der Jäger
• Leven en werk van de Duits-Roemeense schrijfster Herta Müller

Sabria Schouten, masterstudent Comparative Literary Studies, stagiaire Collecties

Atria’s bibliotheek en archief in hartje Amsterdam herbergen één van de grootste collecties over vrouwen, gender en diversiteit wereldwijd. De rubriek In het nieuws reageert op actuele thema’s en ontwikkelingen vanuit relevante documentatie en publicaties binnen de collectie.