Foto: Hanneke Groenteman in gesprek met Hennie de Swaan, thema Vido vrouwen, Vara’s Radio Weekblad uitgezonden vanuit Vrouwencafé Saarein, 20 september 1978, fotograaf: Hennie van der Zande, collectie IAV-Atria

In dit artikel gaat Atria dieper in op alledaags gezondheidsactivisme, waarom het belangrijk is om deze vorm van activisme te belichten, welke rol het archief hierbij speelt en delen we voorbeelden van mensen die – vaak onopgemerkt – verschil maakten.

“Freedom is a constant struggle.” – Angela Davis

Met deze woorden onderstreept activist Angela Davis dat vrijheid niet vanzelfsprekend is, maar elke dag opnieuw bevochten moet worden. Anders dan vaak wordt gedacht, gebeurt dat niet alleen op de barricades of tijdens grote demonstraties, zoals protesten tegen de genocide in Gaza of de Feminist March. Activisme vindt ook plaats op veel kleinere schaal. In het dagelijks leven en buiten de grote media om, omdat sommige mensen niet de ruimte of middelen hebben om via de gebruikelijke kanalen hun stem te laten horen. Ook, of juist, in het gewone leven en in kleine handelingen, begint sociale en politieke verandering. Dit noemen we alledaags activisme.

Alledaags activisme op het gebied van gezondheid, dat gaat over thema’s zoals toegang tot anticonceptie, het recht op abortus, menopauze of transzorg, is er een specifieke vorm van. Dit kunnen we ook alledaags gezondheidsactivisme noemen. Denk bijvoorbeeld aan informele praatgroepen waarin trans personen hun ervaringen delen, of aan het verspreiden van kennis over de menopauze via sociale media. Het zijn de kleine handelingen – binnen informele netwerken, in persoonlijke kring of via lokale initiatieven – waarmee mensen zich verzetten tegen systematische onderdrukking en proberen hun eigen welzijn of dat van anderen te verbeteren.

Iconisch en alledaags activisme

Hoewel iconisch activisme – de vaak grootschalige en zichtbare demonstraties – en alledaags activisme op het eerste gezicht verschillende vormen van verzet lijken te zijn, hebben ze  hetzelfde doel. Beide vormen van activisme streven ernaar om sociale en politieke verandering teweeg te brengen. Ook vullen ze elkaar aan in de strijd tegen ongelijkheid en onderdrukking. Om het begrip alledaags activisme beter te begrijpen, belichten we hier zowel deze vorm als iconisch activisme.

Iconisch activisme: openlijk verzet tegen instituties

Iconisch activisme richt zich op het openlijk verzetten tegen invloedrijke instituties die de normen, wetten en regels van de samenleving bepalen, zoals de overheid, bedrijven en media (Fish et al., 2018). Dit soort activisme is vaak herkenbaar provocatief en krijgt veel aandacht in de media en het publieke debat. Iconisch activisme is ook vaak zichtbaar en grootschalig – denk aan protesten, demonstraties of stakingen – maar dat hoeft niet altijd. Een voorbeeld van iconisch activisme is de erg publieke strijd voor vrouwenkiesrecht, zoals gevoerd door onder andere Aletta Jacobs en de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht in Nederland rond 1900. De vrouwenkiesrechtbeweging organiseerde grootschalige, publieke acties, petities en demonstraties om politieke en maatschappelijke structuren te veranderen en vrouwen stemrecht te geven. Een recent voorbeeld is de Feminist March in Amsterdam, waar op 8 maart 2025 meer dan 20.000 mensen de straat op gingen om te demonstreren voor vrouwenrechten, gendergelijkheid en sociale rechtvaardigheid.

“Waar iconisch activisme het dynamiet is dat bestaande structuren op scherp zet, is alledaags activisme het geduldige hakken aan de fundamenten van ongelijkheid.”

Alledaags activisme: sociale verandering in de directe omgeving

Waar iconisch activisme zich enkel richt op acties die symbool staan voor een bredere beweging of veranderingen in instituties, draait alledaags activisme ook om het belichamen van de gewenste sociale verandering in het eigen leven of de directe omgeving (Fish et al., 2018). In plaats van alleen te pleiten voor verandering op formeel en structureel niveau, kan het zo zijn dat alledaagse activisten de sociale verandering die ze willen zien daadwerkelijk zelf uitdragen in hun eigen leven. Ze ‘leven’ deze gewenste veranderingen via kleine handelingen. Dit noemen we prefiguratief activisme, en is vaak een onderdeel van alledaags activisme. Dit activisme speelt zich daarom vaak af in de privésfeer, in informele netwerken en in de directe omgeving van mensen. Het ontstaat uit de noodzaak om ongelijkheid, uitsluiting of onrecht te adresseren en navigeren. Individuen – of kleine groepen mensen – doen dit door bijvoorbeeld het delen van ervaringen en kennis, of het vormen van steun- en praatgroepen.

Waarom kiezen voor alledaags activisme?

Vaak kiezen mensen voor alledaags activisme omdat ze niet de ruimte of middelen hebben om via de gebruikelijke kanalen hun stem te laten horen. Dit komt bijvoorbeeld door veiligheidsoverwegingen, zorgtaken of beperkte mobiliteit en gezondheidsklachten. Ook kan het onderwerp te gevoelig zijn, ontbreken de juiste woorden om sociale ervaringen te interpreteren en te communiceren (hermeneutische onrechtvaardigheid), of is er nog geen organisatie die zich inzet voor de gemarginaliseerde groep. Mensen kunnen ook voor deze vorm van activisme kiezen omdat het beter past bij het doel dat zij willen bereiken, zoals het versterken van sociale banden of het leefbaarder maken van hun realiteit. Bovendien hoef je voor deze vorm van activisme niet aangesloten te zijn bij een organisatie of deel te nemen aan een massabeweging om verschil te maken.

Van alledaags naar iconisch

Zoals eerder aangegeven, zijn iconisch en alledaags activisme beide bedoeld om de dominante normen en aanspraken van bevoorrechte groepen te beperken (Scott, 1985). Waar iconisch activisme het dynamiet is dat bestaande structuren op scherp zet, is alledaags activisme het geduldige hakken aan de fundamenten van ongelijkheid. Alledaags activisme is daarmee een stille, maar tegelijkertijd essentiële motor voor sociale verandering.

Van zelf abortussen uitvoeren naar de Baas in eigen buik-beweging

Alledaags activisme kan – maar dit hoeft niet altijd – ook uitgroeien tot iconisch activisme. Kleine, persoonlijke initiatieven groeien dan uit tot een brede maatschappelijke beweging. Abortusactivisme begon in Nederland bijvoorbeeld aanvankelijk met vrouwen en enkele betrokken artsen die zelf abortussen uitvoerden. Ook hielpen zij vrouwen bij het zoeken van veilige mogelijkheden, omdat officiële hulp ontbrak en abortus verboden was. Huisartsen richtten daarna samen met activisten de eerste abortusklinieken op, zoals het Mildredhuis in Arnhem in 1971. Hiermee gingen zij direct in tegen het bestaande systeem en de wettelijke beperkingen.

Door ervaringen te delen, elkaar te steunen en praktische oplossingen te zoeken, boden activisten op kleine schaal weerstand tegen de systematische uitsluiting van vrouwen bij beslissingen over hun eigen lichaam. Deze dagelijkse vormen van verzet groeiden uit tot de brede Baas in eigen buik-beweging van de actiegroep Dolle Mina, die het recht op zelfbeschikking centraal stelde. Door demonstraties, publiekscampagnes en het zichtbaar maken van persoonlijke verhalen, werd abortus een onderwerp van maatschappelijk debat en politieke strijd. Wat begon als alledaags activisme leidde uiteindelijk tot fundamentele veranderingen in wetgeving en zorg. Zelfbeschikking over het eigen lichaam werd een breed gedragen recht.

Alledaags gezondheidsactivisme

Alledaags gezondheidsactivisme is een specifieke vorm van alledaags activisme. Het richt zich op het nastreven van sociale verandering rondom gezondheid en fysiek en/of mentaal welzijn, en het verzetten tegen systematische onderdrukking binnen deze domeinen. Deze vorm van activisme is belangrijk, omdat het inspeelt op de behoeften van mensen die zich vaak niet gezien of gehoord voelen binnen het reguliere zorgsysteem of het publieke debat. Vooral voor groepen die te maken hebben met stigma, uitsluiting of een gebrek aan passende zorg, biedt alledaags gezondheidsactivisme een manier om invloed uit te oefenen op hun eigen welzijn en dat van anderen.

Volgens Zoller (2005), onderzoeker van activisme gerelateerd aan gezondheidsproblemen, is gezondheidsactivisme een poging om individuen meer zeggenschap te geven over de beslissingen en handelingen die invloed hebben op hun gezondheid. Brown et al. (2004) voegen hieraan toe dat gezondheidsactivisme zich ook richt op het verbeteren van medische behandelingen en de kwaliteit van de gezondheidszorg.

Door via alledaags gezondheidsactivisme kennis te delen, elkaar te ondersteunen en samen op te komen voor betere zorg, ontstaat er een netwerk van solidariteit dat niet op grote schaal zichtbaar is, maar wel van grote betekenis is voor de betrokkenen. Denk bijvoorbeeld aan mensen die binnen hun gemeenschap informatie verspreiden over toegang tot anticonceptie en het recht op abortus, of aan informele praatgroepen waarin ervaringen van trans personen worden gedeeld en steun wordt geboden.

Een veilige plek voor trans personen en genderbevestigende operaties

Een treffend voorbeeld van alledaags gezondheidsactivisme, beschreven door historicus Alex Bakker in zijn boek Transgender in Nederland (2018), is Hotel Hegra in Amsterdam. In de jaren zestig bood dit hotel Amerikaanse trans vrouwen een veilige plek tijdens hun verblijf in Nederland voor genderbevestigende operaties. Hier ontstond een informeel netwerk waar trans vrouwen elkaar ontmoetten, ervaringen deelden en steun vonden – iets wat destijds elders ontbrak.

Ook chirurg H.G. Koch droeg volgens Bakker bij aan sociale verandering door, vaak buiten het officiële circuit, genderbevestigende operaties uit te voeren in de jaren vijftig. Toen ziekenhuizen deze zorg weigerden, opereerde hij zelfs in zijn eigen huispraktijk. Beide initiatieven creëerden niet alleen ruimte voor onderlinge steun, maar doorbraken ook het isolement van trans personen en maakten de weg vrij voor meer zichtbaarheid, acceptatie en betere transzorg.

Alledaags gezondheidsactivisme op sociale media: neem zelf het woord

Vandaag de dag zien we ook vormen van alledaags gezondheidsactivisme, mede op sociale media. Zo delen mensen met endometriose via platforms als Instagram, TikTok en YouTube hun persoonlijke verhalen en praktische tips. Door openhartig te spreken over hun klachten, de vaak moeizame weg naar een diagnose en de impact van endometriose op hun dagelijks leven, doorbreken zij hardnekkige taboes. Ook vergroten zij het begrip voor deze onzichtbare aandoening. Dit is des te belangrijker in een wereld waar wetenschappelijk onderzoek naar endometriose lange tijd nauwelijks aandacht besteedde aan de werkelijke ervaringen van patiënten. Onderzoek richtte zich bijvoorbeeld eerder op de vermeende aantrekkelijkheid van vrouwen met endometriose. Dankzij online-gemeenschappen krijgen mensen met endometriose nu zelf het woord, ontstaat er meer maatschappelijke aandacht voor de ziekte, en voelen lotgenoten zich minder alleen.

Alledaags gezondheidsactivisme in het archief

Naast de meer zichtbare voorbeelden in de samenleving, speelt ook het archief een belangrijke rol bij het herkennen en erkennen van alledaags gezondheidsactivisme. Het archief van Atria is bij uitstek geschikt om op zoek te gaan naar deze vormen van activisme, omdat Atria, met haar unieke collectie, zich onder andere richt op het zichtbaar maken van de geschiedenis van groepen die buiten de mainstream vallen, en daarom ook niet belicht zijn in de grote media.

Wie wordt er gehoord en wie niet?

Ook onze onderzoekers verdiepen zich in het archief op zoek naar sporen van alledaags gezondheidsactivisme. Want juist de verhalen van gemarginaliseerde groepen zijn vaak niet vastgelegd in officiële documenten of grote mediakanalen. Dit fenomeen staat bekend als ‘symbolic annihilation’: het structureel ontbreken van bepaalde groepen of ervaringen in media of publieke representaties, waardoor hun bijdrage aan sociale verandering onzichtbaar blijft (Brown, 2020). Dit heeft onder andere te maken met het feit dat de vastgelegde geschiedenis in media – maar vaak ook in archieven – altijd een afspiegeling is van wat in een bepaalde tijd en context als belangrijk werd beschouwd. Media en archieven weerspiegelen bestaande machtsverhoudingen en laten daarmee zien wie wel, en vooral ook wie niet, een plek krijgt in de geschiedschrijving. Het vraagt dus om een kritische blik: wie wordt er gehoord en vastgelegd, en wiens verhalen blijven buiten beeld?

Dubbele laag van uitsluiting

Bij gezondheidsactivisme speelt er een dubbele laag van uitsluiting. Ten eerste worden ervaringen rond gezondheid en zorg vaak gezien als onderdeel van de privésfeer – een domein dat historisch als ‘vrouwelijk’ werd beschouwd. Zaken als het huishouden, zorg voor het gezin en gezondheid waren lange tijd de verantwoordelijkheid van vrouwen en hoorden thuis achter de voordeur. De publieke sfeer, waar onderwerpen als economie en politiek werden besproken en vastgelegd, was daarentegen traditioneel het domein van mannen (Fraser, 1990).

Ten tweede zijn vrouwen en andere gemarginaliseerde groepen ook binnen de gezondheidszorg vaak achtergesteld. Vrouwenlichamen zijn minder onderzocht dan mannenlichamen, en klachten van vrouwen worden geregeld minder serieus genomen. Dit geldt in versterkte mate voor vrouwen van kleur, die naast gender ook met raciale vooroordelen en extra vormen van onzichtbaarheid en ongelijke behandeling te maken krijgen. Uit onderzoek van Hoffman et al. (2016) blijkt bijvoorbeeld dat klachten van zwarte patiënten vaker worden gebagatelliseerd. Zo blijven deze perspectieven niet alleen in het dagelijks leven of de publieke sfeer, maar ook binnen medische instellingen en de geschiedschrijving structureel onderbelicht.

De stille motor

Alledaags activisme speelt, naast iconisch activisme, een onmisbare rol in het streven naar sociale verandering. Door vooral te focussen op grote, opvallende momenten, zoals massale protesten, dreigen we het belang van de dagelijkse acties van individuen en kleine groepen over het hoofd te zien. Discriminatie en uitsluiting zijn vaak zo genormaliseerd of subtiel aanwezig dat ze niet altijd opvallen en moeilijk direct te bestrijden zijn (Fabian & Nielsen, 2020). Juist hier is alledaags activisme stilletjes heldhaftig. Gemarginaliseerde groepen die vaak geen toegang hebben tot het mainstream debat slaan in dit domein hun slag. Door op kleine schaal sociale verandering teweeg te brengen, worden de structuren en normen in de samenleving langzaam maar zeker aangepast. Alledaags activisme is daarmee een stille, maar tegelijkertijd essentiële motor voor sociale verandering, juist omdat het ontstaat waar de grote, mainstream systemen tekortschieten.

Ben je benieuwd naar voorbeelden van alledaags gezondheidsactivisme op het gebied van gezondheidsbeleving, lichamelijke autonomie of zelfbeschikking? Doorzoek dan onze collectie. 

Auteur: Iris Olde Hampsink, stagiair Onderzoek & Media, met een focus op alledaags gezondheidsactivisme.

Bronnen

• Bakker, A. (2018). Transgender in Nederland: een buitengewone geschiedenis
• Bobel, C. (2007). ‘I’m not an activist, though I’ve done a lot of it’: Doing Activism, Being Activist and the ‘Perfect Standard’ in a Contemporary Movement. Social Movement Studies, 6 (2), 147–159.
• Brown, E. H. (2020). Archival Activism, Symbolic Annihilation, and the LGBTQ2+ Community Archive. Archivaria, 89, 6–33.
• Brown, P., Zavestoski, S., McCormick, S., Mayer, B., Morello‐Frosch, R., & Altman, R. G. (2004). Embodied health movements: new approaches to social movements in health. Sociology Of Health & Illness, 26 (1), 50–80.
• Fabian, L., & Nielsen, L. Y. (2020). Introduction. Conjunctions Transdisciplinary Journal Of Cultural Participation, 7 (1), 1–22.
• Fish, J., King, A., & Almack, K. (2018). Queerying activism through the lens of the sociology of everyday life. The Sociological Review, 66 (6), 1194–1208.
• Fraser, N. (1990). Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy. Social Text, 25/26, 56–80.
• Hoffman, K. M., Trawalter, S., Axt, J. R., & Oliver, M. N. (2016). Racial bias in pain assessment and treatment recommendations, and false beliefs about biological differences between blacks and whites. Proceedings Of The National Academy Of Sciences, 113 (16), 4296–4301.
• Scott, J. C. (1985). Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance. Yale University Press.
• Zoller, H. M. (2005). Health Activism: Communication Theory and Action for Social Change. Communication Theory, 15 (4), 341–364.